Cạm bẫy đằng sau trào lưu 'xé túi mù' thu gần trăm tỷ từ người Việt
Hình thức "săn túi mù ảo" (mua vật phẩm bất ngờ trong game) đã bị cấm tại Úc và nhiều quốc gia khác cũng đang tìm cách quản lý.
Xé túi mù là một trong những "hot trend" (xu hướng - pv) nhận được nhiều quan tâm của cộng đồng mạng trong năm 2024. Đến nay, trào lưu này vẫn khiến cả người lớn lẫn trẻ con mê mệt với những video "unbox" hàng triệu lượt xem trên TikTok.
Trong năm qua, người Việt đã chi hơn 89 tỷ đồng mua các túi mù trên sàn thương mại điện tử.
Trào lưu Baby Three với những chiếc hộp bí ẩn chứa món đồ dễ thương, tiếp nối thành công của xé túi mù cũng được đón nhận nồng nhiệt, đạt doanh thu 40,6 tỷ đồng trong năm 2024. Đến nay, xé túi mù và Baby Three vẫn là một trong những xu hướng gây chú ý mạnh mẽ với giới trẻ. Tuy nhiên, hai trào lưu này cũng gặp phải nhiều ý kiến trái chiều.
Mới đây, trên trang cá nhân, Tiến sĩ, Bác sĩ Anh Nguyễn đã có bài viết dài nêu quan điểm về trào lưu túi mù. Không chỉ phân tích sức hút của trò chơi này, anh còn chỉ ra những cơ chế tâm lý có thể tác động đến hành vi tiêu dùng của trẻ em ngay từ nhỏ.
Bài viết như sau:
Trong lần gọi điện về Việt Nam, tôi nghe cô cháu gái hào hứng khoe: “Con vừa mở hộp được con Baby Three hiếm nè cậu!” với ánh mắt lấp lánh. Tôi tò mò hỏi: "Hiếm là sao con?" Bé nhanh nhảu đáp: "Là Baby Three mắt rưng! Bộ sưu tập có vài con hiếm thôi mà con mở trúng một con!".
Gia đình chị tôi khá nghiêm khắc, ít khi cho con tùy ý mua đồ chơi và đây là món quà con bé được tặng. Nhưng điều khiến tôi bất ngờ hơn là cháu kể rằng cả lớp ai cũng ghiền cái này. Không chỉ dừng lại ở việc sưu tầm, cháu còn tự tạo một phiên bản "túi mù" bằng cách cho vào đó một món đồ chơi nhỏ rồi mang lên lớp bán như một hoạt động trải nghiệm kinh doanh. Kết quả, cháu kiếm được 700.000 đồng từ dự án này - chỉ với những chiếc túi mù! Điều này khiến tôi suy nghĩ: Tại sao trẻ nhỏ lại dễ bị cuốn vào trào lưu túi mù đến vậy? Liệu đây có đơn thuần chỉ là một trò chơi?
Túi mù - Cạm bẫy tâm lý ẩn sau sự thích thú
Túi mù không phải là một hiện tượng mới. Ở Việt Nam, trào lưu này chỉ mới bắt đầu nhưng tại các nước phương Tây như Anh, Úc, Mỹ, nó đã bùng nổ từ năm 2017. Đến năm 2018, túi mù lọt top xu hướng trò chơi tại Mỹ. Thậm chí, hình thức "săn túi mù ảo" (mua vật phẩm bất ngờ trong game) đã bị cấm tại Úc và nhiều quốc gia khác cũng đang tìm cách quản lý. Nếu theo xu hướng chung, Việt Nam có thể sớm đối mặt với làn sóng túi mù ảo tấn công mạnh vào nhóm trẻ Alpha.
Nhưng điều đáng nói là vì sao trẻ lại dễ nghiện túi mù đến vậy?
Cơ chế thao túng tâm lý trẻ nhỏ
Túi mù tận dụng một hiệu ứng tâm lý rất mạnh: Cảm giác hồi hộp khi nhận được thứ bất ngờ. Người chơi không biết mình sẽ nhận được món đồ nào trong hộp, và chính sự háo hức đó khiến họ dễ bị cuốn vào việc mua đi mua lại.
GS. Grimmer (ĐH Tasmania, Úc) gọi đây là một dạng thao túng tâm lý, mà trẻ nhỏ là đối tượng dễ bị ảnh hưởng nhất. Nghiên cứu của ông tại Úc cho thấy 90% trẻ em dễ bị thao túng bởi cơ chế này, trong khi tỷ lệ ở người lớn chỉ là 30%. Nguyên nhân chính là trẻ chưa đủ khả năng nhận thức rằng đây là một chiến lược tiếp thị. Ngoài ra, Hội chứng FOMO (Fear of Missing Out – Hội chứng sợ bỏ lỡ) khiến trẻ khao khát có đủ bộ sưu tập, vô tình tạo áp lực lên chính trẻ và cha mẹ.
Cơ chế "chờ đợi hồi hộp" – Bẫy tâm lý giống trò đỏ đen
Hiện tượng này có thể giải thích bằng lý thuyết "củng cố gián đoạn" (Intermittent Reinforcement) của GS. Skinner:
Trong một thí nghiệm, Skinner huấn luyện chim bồ câu mổ vào cần gạt để nhận thức ăn. Khi thức ăn được phát đều đặn, chim chỉ mổ khi đói nhưng khi thức ăn xuất hiện một cách ngẫu nhiên, chim bồ câu trở nên ám ảnh, mổ liên tục ngay cả khi không đói.
Túi mù hoạt động theo nguyên tắc tương tự: bộ não của trẻ bị kích thích mạnh khi nhận được phần thưởng không thể đoán trước, tạo ra hành vi lặp lại và dễ trở thành nghiện. Trẻ luôn nghĩ rằng "mở thêm sẽ gặp may", tương tự như cơ chế gây nghiện trong cờ bạc.
"Hộp quà hiếm" càng nguy hiểm hơn
Để gia tăng khả năng thao túng tâm lý trẻ em, các nhà sản xuất còn áp dụng cơ chế hộp quà hiếm. Trẻ không biết mình sẽ nhận được gì, nhưng vì đôi khi có món hiếm, trẻ tiếp tục mua – ngay cả khi đã chi số tiền lớn.
Hậu quả của cơ chế này là trẻ hình thành thói quen chi tiêu không kiểm soát. Áp lực đồng trang lứa khiến trẻ ganh tị, thậm chí sẵn sàng mua lại đồ hiếm từ bạn với giá cao. KOLs và mạng xã hội càng nói nhiều về túi mù, món đồ hiếm, và tạo các hype cho trào lưu săn món đồ hiếm này càng làm tăng áp lực tâm lý lên trẻ.
Túi mù ảo sẽ còn ảnh hưởng hơn
Túi mù chỉ là bước đầu. Sắp tới, nó sẽ tiến hóa thành túi mù ảo, tích hợp trong hoạt động trên mạng và game online. Khi đó, trẻ không chỉ bị cuốn vào việc sưu tập đồ chơi mà còn bị hút vào thế giới ảo - nơi cha mẹ khó kiểm soát hơn. Các dạng túi mù ảo đã và đang bị cấm hoặc bị quản lý chặt chẽ ở nhiều quốc gia vì nguy cơ thao túng tâm lý của nó lên trẻ.
Cha mẹ cần làm gì để giúp trẻ không bị thao túng?
Bản thân búp bê Baby Three không có lỗi, nó chỉ là một món đồ chơi. Nhưng những cơ chế thao túng tâm lý ẩn sau trào lưu này thực sự nguy hiểm. Cấm đoán không phải là giải pháp duy nhất. Điều quan trọng là giúp trẻ hiểu và tự bảo vệ mình.
Dưới đây là một số chiến lược dành cho cha mẹ:
Đừng vội phủ định hay la mắng con: Nếu trẻ kể về một trò chơi mới, đừng vội bác bỏ hay trách mắng. Thay vào đó, hãy lắng nghe và tìm hiểu cùng con. Nếu không, trẻ sẽ xem bạn là “người cản đường” và tiếp tục giấu giếm.
Cẩn trọng khi mua đồ chơi theo xu hướng:Trước khi mua quà cho con, hãy cân nhắc xem món đồ chơi này có an toàn không (về cả chất liệu và tác động tâm lý)? Liệu nó có dẫn đến thói quen tiêu dùng vô thức?
Dạy trẻ tư duy phản biện: Khuyến khích trẻ tự hỏi: "Món đồ này có thực sự cần thiết không?", "Với số tiền này, con có thể mua thứ gì ý nghĩa hơn không?".
Khi trẻ biết đặt câu hỏi, việc thao túng tâm lý sẽ mất tác dụng.
Hướng trẻ đến những bộ sưu tập có ý nghĩa: Thay vì sưu tập đồ chơi đắt đỏ, hãy khuyến khích trẻ sưu tập sách, tem, hay tự làm đồ chơi handmade để phát triển tư duy sáng tạo.
Giải thích về cơ chế “chờ đợi hồi hộp”: Giúp trẻ hiểu rằng sự hấp dẫn của túi mù đến từ hiệu ứng tâm lý chứ không phải giá trị thực sự của món đồ bên trong. Bạn có thể cùng trẻ làm “túi mù” tại nhà với những món đồ nhỏ sẵn có – điều này giúp trẻ hiểu rằng điều thú vị không chỉ nằm ở vật phẩm, mà còn ở trải nghiệm.
Dạy trẻ về tài chính cá nhân: Hướng dẫn trẻ quản lý tiền tiêu vặt bằng phương pháp chia lọ (mua sắm – tiết kiệm – từ thiện). Khi trẻ muốn mua túi mù, hãy hỏi: "Con thích một túi mù không chắc chắn, hay một món đồ con thực sự muốn?"
Quan điểm của Tiến sĩ Anh Nguyễn nhanh chóng nhận được sự quan tâm với hơn 4,4 nghìn lượt yêu thích, gần 1 nghìn lượt bình luận và gần 6 nghìn lượt chia sẻ. Trong đó, nhiều người để lại bình luận đồng tình với ý kiến của Tiến sĩ: "Bài viết hay quá! Cảm ơn bác sĩ ạ!", "Cuối cùng đã có người viết nên những nội dung quá chân thực về túi mù "hot trend" phù phiếm rồi", "Bài viết khoa học, logic, hữu ích quá bác ạ! Cám ơn bác rất nhiều, em vẫn luôn đau đáu làm sao để giúp trẻ hiểu giá trị của tiền bạc, của những món đồ có ý nghĩa, của những giá trị tinh thần, mà không làm trẻ cảm thấy thiếu thốn vật chất, hình thành tư duy thiếu, cảm thấy thua thiệt bạn bè"... là một số bình luận bên dưới bài viết.
Tiến sĩ, Bác sĩ Dinh dưỡng Anh Nguyễn:
Ủy viên cấp cao, Hiệp hội Dinh dưỡng và Y học Lối sống Vương quốc Anh (BANT)
Trưởng Khoa Dinh dưỡng, Trung tâm Sức khỏe Phụ nữ và Trẻ em Edinburgh, Anh Quốc
Học giả lâm sàng tại Trường Y Harvard, Mỹ
Thành viên Ban biên tập Tạp chí Y học PLOS ONE và Tạp chí Nhi khoa JMIR Pediatrics and Parenting
Nhà nghiên cứu lâm sàng và Trưởng dự án nghiên cứu tại Đại học Stirling, Anh Quốc, dẫn đầu dự án "Chương trình 1000 ngày đầu đời dành riêng cho trẻ em châu Á", tập trung phát triển các chương trình chuyên biệt về dinh dưỡng, vận động thể chất, phát triển ngôn ngữ - nhận thức và tối ưu hóa sự phát triển não bộ cho trẻ.
>>Loại quả khiến người Việt chi hơn 300 tỷ để mua, 'gây sốt' sàn thương mại điện tử năm qua
