Cảnh báo 'thẻ vàng IUU' - Cú sốc lớn với ngành thủy sản Việt Nam

Ngành thủy sản Việt Nam đã từ lâu là trụ cột của nền kinh tế, đóng góp hơn 8 tỷ USD vào kim ngạch xuất khẩu hàng năm và tạo công ăn việc làm cho hàng triệu lao động. Tuy nhiên, kể từ khi nhận cảnh báo "thẻ vàng IUU" (Illegal, Unreported, and Unregulated Fishing) từ EU vào tháng 10 năm 2017, ngành thủy sản đối mặt với những khó khăn chưa từng có.

Theo báo cáo từ Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách (VEPR), kim ngạch xuất khẩu sang EU đã giảm trung bình 6-10% mỗi năm kể từ khi nhận thẻ vàng. Tỷ trọng xuất khẩu sang EU trong tổng kim ngạch thủy sản cũng giảm từ 17,8% năm 2017 xuống còn 11,8% năm 2023, làm suy yếu đáng kể vị thế của Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Kim ngạch xuất khẩu và tỷ trọng nhập khẩu thủy sản Việt Nam tại thị trường EU giai đoạn 2008–2023. Nguồn: VEPR tính toán từ Trademap, Tổng cục Thủy sản Việt Nam (tongcucthuysan.gov.vn), 2024.

Tác động tiêu cực từ thẻ vàng IUU

Thẻ vàng IUU không chỉ là rào cản thương mại mà còn là đòn giáng mạnh vào năng lực cạnh tranh của ngành thủy sản. Theo ước tính của VEPR, mỗi năm Việt Nam mất đi ít nhất 13,5% cơ hội xuất khẩu vào EU. Trong năm 2018, kim ngạch xuất khẩu giảm sâu tới 16,36%, chỉ đạt 1,2 tỷ USD. Các doanh nghiệp xuất khẩu phải gánh thêm chi phí tuân thủ quy định khắt khe từ EU, bao gồm chi phí kiểm tra, lưu trữ và vận chuyển hàng hóa bị đội thêm tới 7.000 EUR/container. Những vấn đề này không chỉ làm gia tăng áp lực tài chính mà còn khiến chuỗi cung ứng bị gián đoạn nghiêm trọng.

Top 5 thị trường nhập khẩu thủy sản Việt Nam tại EU (27 quốc gia), giai đoạn 2008–2022. Nguồn: Tính toán của VEPR từ Trademap (2024).

Bên cạnh thiệt hại tài chính, thẻ vàng IUU còn gây tác động sâu rộng đến sinh kế của ngư dân và các doanh nghiệp nhỏ. Nguồn nguyên liệu thủy sản khai thác không đạt chuẩn khiến các nhà máy chế biến phải tăng cường nhập khẩu nguyên liệu từ nước ngoài, làm suy giảm giá trị gia tăng nội địa. Theo một khảo sát của VEPR, hơn 40% ngư dân gặp khó khăn trong việc tuân thủ các quy định về truy xuất nguồn gốc. Điều này càng làm trầm trọng thêm tình hình.

Kinh nghiệm quốc tế trong việc gỡ bỏ thẻ vàng

Nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ từng nhận thẻ vàng từ EU đã thành công trong việc cải cách và gỡ bỏ cảnh báo nhờ triển khai các giải pháp quyết liệt. Ví dụ, Đài Loan (Trung Quốc) đã xây dựng hệ thống giám sát tàu cá hiện đại và áp dụng các luật nghiêm khắc về ngư nghiệp xa bờ. Thái Lan triển khai hệ thống giám sát hành trình (VMS) bắt buộc và quản lý chặt chẽ các cảng cá. Sri Lanka áp dụng nhật ký khai thác điện tử và hợp tác chặt chẽ với các tổ chức quốc tế để nâng cao năng lực quản lý. Đây đều là những bài học quan trọng cho Việt Nam trong hành trình tháo gỡ thẻ vàng.

Việt Nam đã tiến hành hàng loạt cải cách nhằm đáp ứng yêu cầu của EU. Luật Thủy sản 2017 là bước ngoặt lớn, quy định tất cả tàu cá phải lắp đặt thiết bị VMS và tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chuẩn khai thác bền vững. Công tác kiểm tra, cấp chứng nhận nguồn gốc thủy sản được triển khai rộng rãi. Theo thống kê, hơn 90% tàu cá trên 15 mét đã được trang bị hệ thống giám sát hành trình. Tuy nhiên, VEPR nhận định rằng, sự thiếu đồng bộ trong quản lý giữa các cơ quan và việc thực thi chưa hiệu quả đã làm giảm đáng kể hiệu quả của các nỗ lực này.

Các khuyến nghị chính sách từ VEPR

Để tháo gỡ thẻ vàng và khôi phục vị thế trên thị trường EU, VEPR đưa ra nhiều khuyến nghị cụ thể. Thứ nhất, cần hoàn thiện khung pháp lý với các quy định chi tiết và chế tài xử phạt nghiêm khắc hơn. Thứ hai, đầu tư vào công nghệ truy xuất nguồn gốc, chẳng hạn như blockchain và hệ thống nhật ký khai thác điện tử (eCDT), sẽ giúp tăng cường minh bạch và độ tin cậy. Thứ ba, cần tăng cường hợp tác quốc tế, tận dụng hỗ trợ kỹ thuật từ các tổ chức như FAO và các đối tác EU.

Ngoài ra, Chính phủ cần xây dựng một hệ thống giám sát toàn diện, đảm bảo tất cả tàu cá được trang bị VMS hoạt động ổn định. Việc giám sát chặt chẽ tại các cảng cá và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm cũng là yếu tố then chốt để lấy lại niềm tin từ EU.

Thẻ vàng IUU không chỉ là thách thức mà còn là cơ hội để ngành thủy sản Việt Nam tái cơ cấu theo hướng hiện đại và bền vững hơn. Với EVFTA, ngành thủy sản có lợi thế lớn để mở rộng thị trường, nhưng chỉ khi tuân thủ nghiêm ngặt các quy định quốc tế. Thành công trong việc tháo gỡ thẻ vàng sẽ không chỉ giúp khôi phục kim ngạch xuất khẩu mà còn nâng cao uy tín của Việt Nam trên thị trường toàn cầu.

Hành trình gỡ bỏ thẻ vàng IUU đòi hỏi sự quyết tâm từ Chính phủ, doanh nghiệp và ngư dân. Nếu thực hiện đúng hướng, ngành thủy sản Việt Nam không chỉ vượt qua thách thức mà còn tiến xa hơn, trở thành hình mẫu cho sự phát triển bền vững trong khu vực.

>> Việt Nam vẫn trong danh sách giám sát tiền tệ của Mỹ: Tín hiệu tích cực hay thách thức?