El Niño và biến đổi khí hậu: Phép cộng thảm họa với con người

Thưa PGS.TS Phạm Thị Thanh Ngà, El Niño là hiện tượng gì và có thể ảnh hưởng như thế nào tới thời tiết Việt Nam?

PGS.TS Phạm Thị Thanh Ngà: Thuật ngữ ENSO (El Niño/Southern Oscillation) được dùng để phản ánh quá trình tương tác mạnh mẽ giữa đại dương và khí quyển, bao gồm hai hiện tượng: El Niño, La Nina và Dao động Nam.

PGS.TS Phạm Thị Thanh Ngà

El Niño là hiện tượng nhiệt độ bề mặt nước biển phía Đông và trung tâm xích đạo Thái Bình Dương nóng lên trên diện tích rộng thường kéo dài khoảng 8 tháng – một năm vào những khoảng thời gian không đều đặn. Chu kỳ xuất hiện hiện tượng El Niño khoảng 3-5 năm/lần, có thể thưa hơn hoặc dày hơn. El Niño có thể được coi như pha nóng lên của chu trình dao động khí hậu ENSO. ENSO là một trong những hiện tượng khí hậu quan trọng nhất trên Trái đất do khả năng thay đổi hoàn lưu khí quyển quy mô lớn, từ đó ảnh hưởng đến nhiệt độ và lượng mưa trên toàn cầu. Nhưng sự ảnh hưởng sẽ khác nhau ở các khu vực về quy mô và thời gian.

Ở Việt Nam, trong điều kiện El Niño thường nhiệt độ có xu thế cao hơn trung bình nhiều năm, đặc biệt trong các tháng mùa hè thường xảy ra các kỷ lục cao về nhiệt độ, số lượng bão và áp thấp nhiệt đới hoạt động trên Biển Đông và ảnh hưởng đến Việt Nam thường thấp hơn so với trung bình nhiều năm; các vùng ven biển Trung Bộ, Tây Nguyên và Nam Bộ hạn hán sẽ khắc nghiệt hơn…

Nói đến ảnh hưởng khác nhau ở từng khu vực, phụ thuộc vào quy mô thời gian, theo quan sát của bà, những đợt El Niño trước đây đã gây nên hậu quả gì?

PGS.TS Phạm Thị Thanh Ngà: Ở Việt Nam các nghiên cứu ENSO được bắt đầu từ những năm 1990 cho đến nay, trong đó có thể điểm lại những đợt El Niño có cường độ mạnh và ảnh hưởng đến thời tiết, khí hậu và gây ảnh hưởng đến một số lĩnh vực về kinh tế-xã hội ở Việt Nam là các đợt El Niño năm 1997-1998 và 2014 – 2016 và 2019-2020.

Đợt El Niño 1997-1998 bắt đầu từ tháng 5/1997 và kết thúc vào tháng 5/1998 két dài 13 tháng với chỉ số ONI cực đại đạt 2,4oC vào tháng 11,12/1997 đã gây hạn hán nghiêm trọng ở Việt Nam làm thiệt lại lớn về sản xuất nông nghiệp, cây ăn quả, thiếu nước sinh hoạt và các lĩnh vực kinh tế-xã hội.

Đợt El Niño 2014-2016 bắt đầu từ tháng 10/2014 và kết thúc vào tháng 4/2016 kéo dài 19 tháng với chỉ số ONI cực đại đạt 2,6oC vào tháng 11,12/2015 đây là đợt El Niño mạnh nhất thế kỷ XX. Đợt El Niño này ảnh hưởng đến nắng nóng và hạn hán và xâm nhập mặn đặc biệt là các vùng đồng bằng Sông Cửu Long, Nam Trung Bộ và Tây Nguyên gây thiệt nghiêm trọng về người và của ở Việt Nam. Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, năm 2015 ước tính 154 người chết, hơn 445 nghìn ha diện tích lúa, hoa màu bị ảnh hưởng, tổng thiệt hại khoảng 8.114 tỷ đồng; Khoảng hơn 2 triệu người thiếu nước sinh hoạt, 1,75 triệu người mất sinh kế, hàng trăm nghìn người có nguy cơ mắc dịch bệnh.

Đợt El Niño 2019-2020 làm cho tổng lượng mưa mùa khô giảm khoảng 30% so với tổng lượng mưa trung bình nhiều năm trong đó khu vực Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam giảm tới 65%, dòng chảy trên dòng chính mùa khô bị sụt giảm mạnh. Xâm nhập mặn năm 2019 - 2020 đã ảnh hưởng đến 10/13 tỉnh ĐBSCL, ranh giới độ mặn 4 gam/lít đã làm 42,5% diện tích tự nhiên của toàn vùng bị ảnh hưởng, tương đương 1.688.600ha, cao hơn năm 2016 là 50.376ha (báo cáo của TC PCTT).

Thưa bà, trong năm nay, El Niño đang được dự đoán xuất hiện vào thời điểm nào và sẽ tác động gì tới các vùng miền trên cả nước?

PGS.TS Phạm Thị Thanh Ngà: Hiện nay, ENSO đang chuyển về trạng thái trung tính và dự báo chuyển sang pha nóng trong các tháng tới. Theo kết quả dự báo của các Trung tâm dự báo lớn trên thế giới đều đưa ra dự báo điều kiện khí quyển và đại dương có thể đạt ngưỡng El Niño vào nửa sau mùa hè năm 2023 với với xác suất khoảng trên 80% với cường độ ở mức trung bình và khả năng kéo dài sang năm 2024.

Nếu El Niño xảy ra như như kết quả dự báo của các Trung tâm dự báo lớn trên thế giới thì hệ quả thời tiết, khí hậu ở Việt Nam khả năng có những ảnh hưởng chủ yếu như sau:

Nền nhiệt độ trong thời gian tới khả năng cao hơn trung bình nhiều năm, nắng nóng xảy ra liên tục kéo dài, nhiều nơi sẽ thiết lập các kỷ lục về nhiệt độ nhất là khu vực đồng bằng Bắc Bộ, Bắc và Trung Trung Bộ, tập trung vào tháng 6-7, sau lan dần xuống phía nam. Lượng mưa có khả năng thấp hơn đến xấp xỉ trung bình nhiều năm trên hầu hết cả nước, đặc biệt ở phía Nam. Hạn hán và xâm nhập mặn có khả năng xảy ra vào mùa khô 2023/2024 ở Nam Bộ và Tây Nguyên. Tuy nhiên vẫn có khả năng xuất hiện những cơn bão có cường độ mạnh và quỹ đạo bất thường;

Một điều đáng chú ý, tác động của El Niño thường rõ ràng nhất vào giai đoạn phát triển và suy thoái; thậm chí trong giai đoạn hình thành và bắt đầu, một số hiện tượng cực đoan như mưa lớn vẫn xảy ra nhiều hơn ở khu vực Trung Bộ.

Với nhiều dự đoán kỷ lục về thời tiết cực đoan, theo bà El Niño năm nay sẽ xảy ra những hiện tượng với hình thức và phạm vi tác động như thế nào?

PGS.TS Phạm Thị Thanh Ngà: Khi El Niño xảy ra, nhiệt độ trung bình các tháng trên phạm vi toàn quốc có xu thế cao hơn bình thường; nắng nóng khốc liệt, hạn hán gay gắt hơn; khả năng xuất hiện nhiều kỷ lục về nhiệt độ cao nhất tuyệt đối. Trong xu thế của biến đổi khí hậu, với mỗi một độ nóng lên trung bình toàn cầu thì phản ứng của hệ thống khí hậu càng gia tăng, dẫn đến sự thay đổi nhiều về các hoàn lưu khí quyển cũng như tác động ngược của chúng đến nhiệt độ toàn cầu. Các nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng biến đổi khí hậu kết hợp với El Niño gây nên các đợt nắng nóng và cực đoan khí hậu như sóng nhiệt ngày càng tăng tần suất và khắc nghiệt hơn về cường độ trên khắp toàn cầu, điển hình là El Niño 2015-2016.

El Niño năm 2023 xuất hiện sau 3 năm liên tiếp ở trạng thái La Niña, theo dự báo có sự chuyển pha khá nhanh từ lạnh sang nóng, như vậy có sự xáo trộn mạnh của nhiệt độ bề mặt đại dương, dẫn đến những thay đổi cưỡng bức của khí quyển. Dấu hiệu ngay từ đầu năm đến nay chúng ta đã ghi nhận kỷ lục mới về nhiệt độ 44,2 độ C tại “chảo lửa” Tương Dương (Nghệ An) trong ngày 7/5, đã xô đổ kỷ lục nhiệt độ cao nhất đo được tại Việt Nam mới vừa thiết lập ngày 6/5 tại trạm đo Hồi Xuân và phá vỡ kỷ lục 43,8 trước đó tại Hương Khê (Hà Tĩnh) ngày 20/4/2019. Hay như nhiệt độ đạt 41,4 độ vào ngày 21/3/2023 vừa rồi là kỷ lục mới cho nhiệt độ trong tháng 3 ở nước ta hay 41,3 độ vào ngày 17/5/2023 tại Hà Đông cũng là kỷ lục nhiệt độ trong tháng 5 mới cho khu vực Hà Nội.

Do vậy, nguy cơ của những hiện tượng cực đoan năm nay càng cao: Trong các tháng mùa khô năm 2023/2024, có khả năng xuất hiện hạn hán nghiêm trọng hơn ở Nam Bộ và Tây Nguyên. Tuy nhiên vẫn có khả năng xuất hiện các dị thường về nhiệt độ tối thấp trong mùa đông 2023 - 2024. Bão và áp thấp nhiệt đới hoạt động trên Biển Đông và ảnh hưởng đến Việt Nam ít hơn và thường tập trung nhiều vào giữa mùa, tính chất dị thường hơn cả về cường độ và quỹ đạo.

Bà nhận định bao giờ đợt El Niño này sẽ chấm dứt? El Niño có khả năng ảnh hưởng đến mùa Đông năm nay?

PGS.TS Phạm Thị Thanh Ngà: Theo kết quả Dự báo xa nhất về hiện tượng ENSO của các Trung tâm lớn trên thế giới cũng chỉ đến đầu mùa xuân năm 2024. Theo kết quả của những dự báo này, nếu El Niño xuất hiện vào cuối năm nay, thì sẽ tiếp tục và duy trì và kéo dài đến đầu mùa xuân năm 2024, chưa quan sát thấy dấu hiệu kết thúc. Ngoài ra, cũng không loại trừ khả năng cường độ của El Niño mạnh hơn vào cuối năm và kéo dài trong năm 2024, thì nguy cơ về các hiện tượng cực đoan còn mạnh hơn vào năm 2024, với kỷ lục về nhiệt độ vượt ngưỡng 2016.

Theo số liệu thống kê trong quá khứ, các đợt El Niño có thể kéo dài vắt từ năm này qua năm khác. Chu kỳ của nó, thường có dấu hiệu trong mùa xuân hè, sau đó gia tăng cường độ mạnh nhất thường vào mùa thu – đông, sau đó suy thoái dần vào mùa xuân năm tiếp theo; đợt dài nhất trong giai đoạn 1950 đến nay, cũng chỉ kéo dài sang đến năm thứ 3. Nghĩa là, kịch bản cực đoan nhất, nếu xuất hiện El Niño, thì nó có thể kéo dài đến mùa xuân hè của năm 2025.

Theo các kết quả nghiên cứu về El Niño cho thấy Gió mùa khu vực Đông Nam Á yếu hơn bình thường vì vậy mùa đông năm nay khả năng sẽ là mùa đông ấm hơn so với trung bình nhiều năm. Tuy nhiên, cũng có thể xuất hiện những đợt rét dị thường.

Xin cảm ơn PGS.TS Phạm Thị Thanh Ngà về cuộc trao đổi!