Giáo sư, Anh hùng Lao động Việt Nam từng nhận học vị cao nhất tại Nhật Bản, được mệnh danh là ‘nhà bác học của đồng ruộng’

Nhà bác học Lương Định Của sinh ngày 16/8/1920 tại làng Đại Ngãi, quận Kế Sách, tỉnh Sóc Trăng xưa (nay là xã Đại Ngãi, TP. Cần Thơ). Ngay từ nhỏ, ông đã thể hiện là học trò xuất sắc, bắt đầu học ở trường Tiểu học Lasan Taberd tại Sóc Trăng, sau đó chuyển lên Sài Gòn theo học bậc trung học.

Năm 17 tuổi, Lương Định Của đỗ tú tài toàn phần và sang Hong Kong, Trung Quốc theo học tại trường Đại học Y khoa. Sau 3 năm, ông quyết định rẽ hướng sang Thượng Hải học trường Đại học Kinh tế.

Năm 1941, khi chiến tranh bùng nổ ở Trung Quốc khiến trường đóng cửa, ông sang Nhật và theo lời khuyên của các nhà yêu nước Việt Nam, ông chọn ngành nông nghiệp với mong muốn mang kiến thức về phục vụ đất nước. Kết thúc năm học đầu tiên tại Khoa Sinh vật Thực nghiệm, Đại học Kyushu, ông được đặc cách học thẳng lên năm thứ ba.

Năm 1945, Lương Định Của kết hôn với bà Nakamura Nubuko, một phụ nữ Nhật Bản. Hai ông bà cùng làm việc tại Viện thí nghiệm của Đại học Kyushu. Tình cảm gắn bó của họ trở thành câu chuyện đẹp được nhắc đến nhiều sau này.

Danh tiếng của ông bắt đầu lan rộng vào mùa hè năm 1951, khi ông bảo vệ xuất sắc luận án di truyền học với đề tài “Cách xử lý đa bội thể di truyền nhằm tạo nên giống lúa mới”. Hội đồng Khoa học Đại học Tổng hợp Kyoto đánh giá ông có cống hiến lớn cho ngành nông học trong việc cải thiện giống lúa và trao học vị Bác sĩ Nông học - học vị cao nhất tại Nhật Bản thời điểm đó. Ông là người trẻ nhất và là người nước ngoài duy nhất được cấp học vị này.

Ông còn nhận bằng khen của Viện Nghiên cứu Sinh học Kihata cho công trình “Sự sinh sản của giống lúa lai tạo từ hai giống lúa Japonica và Indica”. Phát minh này ngay lập tức được ứng dụng tại Hoa Kỳ và được giới khoa học quốc tế đánh giá là bước đi tiên phong trong nghiên cứu sinh học toàn cầu. Chính phủ Nhật phong ông làm Giáo sư Đại học Quốc lập Kyushu.

Sự nghiệp đang ổn định nơi đất khách quê người nhưng ông Của vẫn luôn khắc khoải hướng về quê hương, vì thế ông quyết định từ bỏ vị trí với mức lương không dưới ba cây vàng mỗi tháng để trở về nước. Năm 1952, được sự đồng tâm của người vợ Nhật, Lương Định Của và vợ cùng 2 người con đã xuống tàu sang Hồng Kông để tìm đường về Việt Nam.

Hành trình sang Hồng Kông để về nước gặp nhiều khó khăn, toàn bộ đồ đạc bị thất lạc, nhờ sự giúp đỡ của người bạn Trương Văn Hi, ông và gia đình về tới Sài Gòn an toàn cùng chiếc va-li lúa giống quý giá. Dù Chính quyền thân Pháp ở Sài Gòn mời ông nhận nhiều chức vụ, ông chỉ nhận “một chân hợp đồng” ở Bộ Canh nông và tìm cách liên lạc với cơ sở kháng chiến. Cuối năm 1954, gia đình ông được đưa ra Bắc theo đoàn cán bộ tập kết.

Trong hai năm đầu ở miền Bắc, ông làm việc tại bộ phận Tổ lúa, sau đó đảm nhận chức Phó phòng Khảo cứu thuộc Viện Nghiên cứu Nông lâm. Bà Nakamura Nobuko tạm nghỉ để chăm sóc con, đến năm 1962 mới quay lại làm việc ở Đài Phát thanh Tiếng nói Việt Nam, trở thành hậu phương vững chắc cho ông trên mỗi bước đường gian nan.

Sau khi hòa bình lập lại, ông được giao nhiều trọng trách trong ngành nông nghiệp. Từ năm 1963 đến 1967, ông giữ chức Phó Viện trưởng Viện Khoa học Nông nghiệp, từ 1968 đến ngày mất 28/12/1975, ông là Viện trưởng Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm. Ông cũng là đại biểu Quốc hội liên tục các khóa II, III, IV và V, phản ánh sự tín nhiệm của nhân dân với những đóng góp của ông.

Sự nghiệp khoa học của Lương Định Của gắn liền với nghiên cứu và cải tạo giống cây trồng, đặc biệt là lúa gạo. Ông được coi là “cha đẻ” của nhiều giống lúa mới năng suất cao, chất lượng tốt, phù hợp với điều kiện canh tác Việt Nam. Nổi bật là giống lúa Nông nghiệp 1, lai giữa Ba Thắc (Nam Bộ) và Bun Kô (Nhật Bản), góp phần nâng cao năng suất lúa gạo và giải quyết vấn đề lương thực trong giai đoạn khó khăn.

Ngoài ra, ông còn lai tạo thành công nhiều giống lúa khác như Mùa muộn, Chiêm 314, 388 (Nông nghiệp 8), Xuân sớm (Nông nghiệp 75-1), có năng suất cao, khả năng chống chịu sâu bệnh tốt, thích ứng với nhiều điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng.

Không chỉ nghiên cứu giống lúa, Lương Định Của còn cải tiến kỹ thuật canh tác, đề xướng mô hình “bờ vùng, bờ thửa”, “cấy nông tay thẳng hàng”, “đảm bảo mật độ”, áp dụng rộng rãi trong nông nghiệp Việt Nam, giúp tiết kiệm nước, phân bón, nâng cao năng suất.

Ông thường trực tiếp xuống đồng ruộng hướng dẫn nông dân, tạo nên sự gắn kết mật thiết với người nông dân. Tên ông gắn liền với các sản phẩm như dưa, cà chua, khoai, lúa, và bạn bè trìu mến gọi ông là “nhà bác học của đồng ruộng”.

Lương Định Của cũng là nhà giáo tận tâm, đào tạo nhiều thế hệ cán bộ khoa học kỹ thuật nông nghiệp, khuyến khích học trò học tập, nghiên cứu, sáng tạo. Ông là nhà văn, nhà báo với nhiều bài viết và công trình nghiên cứu được công bố trong và ngoài nước, vừa có giá trị khoa học, vừa mang tính giáo dục sâu sắc, thể hiện tình yêu quê hương và sự quan tâm đến người nông dân.

Cuộc đời và sự nghiệp của ông là tấm gương về tinh thần yêu nước, lòng say mê khoa học và ý chí vượt khó. Ông được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động năm 1967. Tên ông được đặt cho một con đường ở Hà Nội và tỉnh Sóc Trăng (cũ) đã xây dựng nhà tưởng niệm.

Các thành tựu của ông vẫn được kế thừa và phát huy, góp phần xây dựng nền nông nghiệp Việt Nam hiện đại, bền vững và hội nhập quốc tế. Ông mất khi còn trẻ, nhưng tên tuổi Lương Định Của vẫn mãi khắc ghi trong lịch sử nông nghiệp và là nguồn cảm hứng cho các thế hệ mai sau.

Bài viết có sử dụng thông tin tham khảo từ các nguồn:

- Lương Định Của - nhà bác học của đồng ruộng - Báo Tin tức

- Nhà bác học Lương Định Của, người đặt nền móng cho nền nông nghiệp hiện đại Việt Nam - Tạp chí Nông nghiệp hữu cơ Việt Nam

- Vài nét về Giáo sư Lương Định Của với Học viện Nông nghiệp Việt Nam - Học viện Nông nghiệp Việt Nam

Ảnh: Tổng hợp