Phát hiện bằng chứng ướp xác người cổ xưa nhất tại châu Á, lâu đời hơn cả Ai Cập cổ đại

Theo phân tích mới từ hàng chục ngôi mộ, các cộng đồng săn bắt – hái lượm ở một số vùng châu Á cổ đại đã chuẩn bị cho việc chôn cất thi thể người chết bằng cách hun khói để làm khô từ cách đây tới 14.000 năm. Đây được xem là bằng chứng sớm nhất về tập tục ướp xác của loài người từng được ghi nhận.

Tập tục ướp xác – tức bảo quản xác chết bằng cách loại bỏ độ ẩm khỏi các mô mềm của cơ thể để ngăn ngừa phân hủy – vốn đã được nhiều nền văn hóa trên thế giới thực hiện bằng nhiều phương pháp: nhiệt, khói, muối, đông khô hay ướp hóa chất. Trong nghiên cứu này, xương cốt khai quật tại Trung Quốc, Việt Nam và Indonesia không có dấu vết ướp xác rõ ràng.

Tuy nhiên, dấu cháy sém trên xương – vốn được chôn trong tư thế bó gối chặt – cho thấy thi thể từng được phơi dưới nhiệt độ thấp trong thời gian dài, khiến cơ thể khô lại và được bảo quản.

Hun khói người chết từng được một số cộng đồng thổ dân Australia sử dụng trong quá khứ, và vẫn tồn tại đến nay tại Papua New Guinea. Các nhà khoa học nhận thấy tư thế bó gối chặt của các bộ hài cốt trong nghiên cứu mới rất giống với xác ướp được hun khói hiện đại, từ đó đặt giả thuyết rằng cách chôn cất cổ xưa này cũng liên quan tới kỹ thuật đó.

Trước đây, những ví dụ sớm nhất về ướp xác được biết đến thuộc về văn hóa Chinchorro ở Chile (khoảng 7.000 năm trước) và Ai Cập cổ đại (4.500 năm trước). Phát hiện mới từ Đông Nam Á đã đẩy lùi mốc thời gian tập tục này thêm hàng nghìn năm, theo nhóm nghiên cứu do tiến sĩ Hsiao-chun Hung (Đại học Quốc gia Australia) đứng đầu.

“Chúng tôi tin rằng truyền thống này phản ánh một khát vọng muôn đời của con người – mong muốn người thân có thể ‘ở lại cùng nhau’ mãi mãi, bất kể hình thức”, ông Hung chia sẻ.

Các phân tích cũng cho thấy những cộng đồng săn bắt – hái lượm từng có hệ thống xử lý người chết khá phức tạp, hàm ý về những tín ngưỡng tinh vi liên quan đến cái chết, theo tiến sĩ Emma L. Baysal (Đại học Bilkent, Thổ Nhĩ Kỳ).

Một truyền thống cổ xưa và phổ biến

Nghiên cứu dựa trên 54 mộ táng bó gối tại 11 địa điểm khảo cổ ở miền Nam Trung Quốc, miền Bắc Việt Nam và đảo Sumatra (Indonesia), khai quật trong giai đoạn 2017 – 2025. Những mộ táng tương tự cũng từng được phát hiện ở Sarawak (Malaysia), Nam Java (Indonesia) và Palawan (Philippines).

Các bộ hài cốt này có tư thế bó gối khắc nghiệt đến mức “khó có thể xảy ra tự nhiên”, cho thấy cơ thể đã được xử lý trước khi chôn. Xương nhiều trường hợp còn bị cháy sém tại các vị trí dễ bén lửa như khuỷu tay, trán và chân, nhưng không giống hỏa táng vì chỉ một phần xương bị biến đổi.

Để xác minh, các nhà khoa học dùng phân tích nhiễu xạ tia X và quang phổ hồng ngoại biến đổi Fourier, phát hiện tới 84% mẫu xương có dấu vết từng tiếp xúc với nhiệt độ thấp trong thời gian dài. Một số chỗ đổi màu có thể do tiếp xúc với khói, dù mắt thường không quan sát thấy.

Kết quả cho thấy, người cổ đại có thể đã đặt thi thể trong tư thế bó gối trên ngọn lửa nhỏ, hun khói cho tới khi khô, rồi chôn trong hố táng hoặc nơi trú tự nhiên. Tổng cộng, dấu vết hun khói xuất hiện tại 9 địa điểm khảo cổ, với mẫu sớm nhất là xương cánh tay ở miền Bắc Việt Nam, có niên đại khoảng 14.000 năm trước. Hầu hết các mẫu vật còn lại từ những cuộc chôn cất diễn ra trong khoảng 12.000 đến 4.000 năm trước.

Theo tiến sĩ Hung, phát hiện này hé lộ sự giao thoa độc đáo giữa kỹ thuật, văn hóa và tín ngưỡng từ thời tiền đồ đá mới ở Đông Nam Á, kéo dài hàng nghìn năm qua nhiều thế hệ. Trong môi trường ẩm ướt, hun khói có thể là cách hiệu quả nhất để bảo quản thi thể, và truyền thống này có thể bắt nguồn từ các cộng đồng săn bắt – hái lượm trước khi họ định cư lâu dài.

Những nghi thức chôn cất như vậy phản ánh sợi dây tình cảm giữa con người với người đã khuất. Theo các ghi chép dân tộc học, quá trình “ướp xác bằng khói” hiện đại thường kéo dài khoảng 3 tháng, với sự tham gia chăm sóc liên tục của gia đình hoặc cộng đồng.

Theo CNN