Vị tướng duy nhất Việt Nam 3 lần được phong Anh hùng bởi 2 quốc gia: Phi công bắn rơi máy bay B-52 của Mỹ, người châu Á đầu tiên bay vào vũ trụ
“Đấy là trận đầu tiên không quân bắn rơi B-52. Chúng tôi vui lắm vì không quân đã hoàn thành nhiệm vụ!”, ông kể lại.
Trung tướng Phạm Tuân sinh năm 1947 tại xã Quốc Tuấn, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình. Ông là người Việt Nam và cũng là người châu Á đầu tiên bay vào vũ trụ vào năm 1980 trong khuôn khổ chương trình Intercosmos của Liên Xô. Ông cũng là người Việt Nam đầu tiên được phong tặng danh hiệu Anh hùng 3 lần bởi 2 quốc gia khác nhau: Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Việt Nam, Anh hùng Lao động Việt Nam và Anh hùng Liên Xô.
Tháng 9/1965, ông nhập ngũ khi vừa tròn 18 tuổi. Trong đợt thi tuyển phi công cùng năm, ông không được lựa chọn vì bị phát hiện mắc chứng hở van tim bẩm sinh. Thay vào đó, ông được cử sang Liên Xô học nghề thợ máy tại thành phố Krasnodar.
Trong thời gian học tập, Phạm Tuân vẫn kiên trì rèn luyện và cải thiện sức khỏe. Nhờ nỗ lực không ngừng, đến năm 1966, khi có đợt tuyển bổ sung phi công, ông được chọn sau khi các bác sĩ Liên Xô xác nhận sức khỏe của ông đã đạt tiêu chuẩn. Rất ít người có thể cải thiện thể trạng để đáp ứng được yêu cầu khắt khe như ông.
Giữa năm 1972, ông là 1 trong 12 phi công được lựa chọn đào tạo lái tiêm kích bay đêm, nhằm chuẩn bị cho nhiệm vụ đặc biệt: bắn hạ “pháo đài bay” B-52 của Mỹ. Ông đã chứng minh được sự tin tưởng mà cấp trên dành cho mình bằng những chiến công xuất sắc.
Cụ thể, vào khoảng 17h ngày 27/12/1972, Phạm Tuân điều khiển máy bay tiêm kích MiG-21 hạ cánh xuống sân bay Yên Bái. Đến khoảng 22h cùng ngày, ông nhận lệnh xuất kích từ sân bay này. Khi vượt qua tầng mây, ông quan sát thấy nhiều máy bay tiêm kích F-4 hộ tống bảo vệ B-52 nhưng không giao chiến, thay vào đó ông bay vòng để tiếp cận mục tiêu chính. Các máy bay F-4 lúc đó không phát hiện được MiG-21.
Sau khi vượt qua đội hình F-4, ông tiếp cận hai chiếc B-52. Khi còn cách khoảng 4km, dẫn đường mặt đất phát lệnh khai hỏa, nhưng ông chờ thêm vài giây để tiến lại gần hơn. Ông chủ động tắt radar và các thiết bị liên lạc để tránh bị phát hiện, sau đó bắn rơi một chiếc B-52 bằng hai quả tên lửa không đối không NHK-8-9-1-2 rồi quay về hạ cánh an toàn tại sân bay Yên Bái.
“Đấy là trận đầu tiên không quân bắn rơi B-52. Chúng tôi vui lắm vì không quân đã hoàn thành nhiệm vụ!”, Trung tướng Phạm Tuân kể lại.
Với chiến công này, ông trở thành một trong những người đầu tiên bắn rơi B-52 từ trên không và trở về an toàn. Anh hùng Phạm Tuân khiêm tốn chia sẻ, chiến công ấy có “80% là may mắn”, nhưng “may mắn ở đây là có thời cơ và phải biết chớp lấy thời cơ đó thì mới làm nên chuyện”. Theo ông, trận đánh tuy không quá phức tạp nhưng thành quả ấy là kết tinh của biết bao mồ hôi, xương máu qua các trận chiến trước đó.
Ngày 3/9/1973, ông khi đó mang hàm Thượng úy, giữ chức Biên đội trưởng, thuộc Đại đội 5, Trung đoàn 921, Sư đoàn 371 – đã được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Việt Nam, ở tuổi 24.
Tháng 7/1980, ông cùng nhà du hành vũ trụ Liên Xô Viktor Gorbatko bay vào không gian trên tàu Soyuz, xuất phát từ sân bay Baikonur (nay thuộc Kazakhstan). Ông thực hiện sứ mệnh trong suốt 142 vòng bay quanh Trái Đất và trở về vào ngày 31/7.
Trong thời gian làm việc trên quỹ đạo, ông tiến hành nhiều thí nghiệm khoa học và chụp ảnh Việt Nam từ không gian. Với thành tích này, ngay trong năm 1980, ông được trao tặng danh hiệu Anh hùng Lao động Việt Nam cùng Huân chương Hồ Chí Minh. Khi ấy, ông mang quân hàm Trung tá, mới 33 tuổi.
Nhà thơ Tố Hữu từng viết trong bài thơ Một nhành xuân, đầy tự hào về thành tựu của đất nước và Phạm Tuân: “Lạ lùng chưa/ Ta sống thật đây, gian khổ đêm ngày/ Mà cứ tưởng bay trong mơ ước/ Bữa cơm khoai, ít cá nhiều rau/ Mà ngăn sông làm điện, khoan biển làm dầu/ Chân dép lốp/ Mà lên tàu vũ trụ…”
Cũng trong năm 1980, ông vinh dự là một trong những người nước ngoài đầu tiên được trao tặng danh hiệu Anh hùng Liên Xô và Huân chương Lênin.
Năm 1989, ông giữ chức Phó Tư lệnh Chính trị Quân chủng Không quân. Từ năm 1999, ông được phong hàm Trung tướng và giữ cương vị Tổng cục trưởng Tổng cục Công nghiệp Quốc phòng – Bộ Quốc phòng. Ông nghỉ hưu từ cuối năm 2007.
