Đội quân 200 triệu lao động thời vụ: Thách thức kinh tế và xã hội chưa từng có ở Trung Quốc

Gần 200 triệu người lao động Trung Quốc hiện đang phải phụ thuộc vào các hình thức việc làm linh hoạt, tạo nên một xu hướng phát triển chưa từng thấy trong lịch sử và đặt ra nhiều thách thức cho nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.

Lực lượng lao động lớn nhất thế giới đang trải qua cuộc biến đổi sâu sắc. Từ những nông dân và công nhân truyền thống, Trung Quốc hiện sở hữu một đội quân lao động tự do khổng lồ với quy mô chưa từng thấy.

Theo các số liệu mới nhất, hàng chục triệu người đang sử dụng các nền tảng công nghệ để tìm kiếm việc làm ngắn hạn. Con số 200 triệu lao động linh hoạt chiếm tới 40% tổng lực lượng lao động thành thị của đất nước tỷ dân.

Số phận của những lao động bấp bênh này đang trở thành mối quan tâm lớn đối với các nhà lãnh đạo Trung Quốc và giới quan sát chính sách thế giới. Nhiều người trong số họ gặp khó khăn trong việc mua nhà, tiếp cận các dịch vụ y tế và hưởng các chế độ phúc lợi xã hội. Tình trạng này được dự báo sẽ tác động mạnh mẽ đến cấu trúc kinh tế-xã hội Trung Quốc trong những năm tới.

Trước bối cảnh công nghệ đang tái định hình thị trường lao động toàn cầu, mô hình lao động tự do của Trung Quốc đang cung cấp những bài học quan trọng cho các quốc gia khác.

Việc lan tỏa các "siêu ứng dụng" - những nền tảng tích hợp đa chức năng quản lý nhiều khía cạnh cuộc sống - đã giúp Trung Quốc trở thành quốc gia dẫn đầu về nền kinh tế việc làm tự do tiên tiến nhất thế giới.

Hiện tại, 84 triệu người dân Trung Quốc đang làm việc thông qua các nền tảng số, chủ yếu là tài xế công nghệ và nhân viên giao hàng. Xu hướng này đang lan rộng khắp các nền kinh tế mới nổi trong khu vực.

Tại Ấn Độ, khoảng 10 triệu người tham gia vào nền kinh tế gig, bao gồm cả việc làm trên nền tảng và truyền thống. Malaysia ghi nhận 1,2 triệu lao động thuộc nhóm này, chiếm 7% tổng lực lượng lao động cả nước.

Xu hướng lao động tự do tại Trung Quốc không chỉ dừng lại ở các dịch vụ truyền thống mà đã thâm nhập sâu vào lĩnh vực sản xuất - trụ cột kinh tế của đất nước tỷ dân.

Hiện tại, hàng triệu lao động thời vụ đang làm việc "theo yêu cầu", di chuyển linh hoạt giữa các nhà máy dưới sự điều phối của các nền tảng tuyển dụng quy mô lớn. Đây là hiện tượng hoàn toàn mới trong ngành công nghiệp toàn cầu.

Các công việc này thường chỉ yêu cầu những kỹ năng cơ bản nhất như biết đọc số bằng chữ cái Latin và thời gian tại 1 vị trí có thể chỉ vài ngày hoặc tối đa vài tuần.

Theo ước tính của các nhà nghiên cứu, con số lao động sản xuất thời vụ có thể lên tới 40 triệu người, chiếm một phần ba tổng lực lượng lao động sản xuất Trung Quốc. Quy mô này lớn gấp ba lần so với toàn bộ lực lượng lao động sản xuất của Mỹ.

Sự bùng nổ của đội quân "công nhân thời vụ" xuất phát từ nhu cầu linh hoạt của doanh nghiệp. Các nhà tuyển dụng đánh giá cao khả năng điều chỉnh quy mô sản xuất nhanh chóng để đáp ứng nhu cầu theo mùa, biến động thị trường và những thay đổi địa chính trị.

Công nghệ đóng vai trò quan trọng trong quá trình này. Nếu như các ứng dụng thông minh kết nối đơn hàng với tài xế giao hàng, thì trong sản xuất, tự động hóa đã đơn giản hóa nhiều tác vụ phức tạp vốn đòi hỏi kinh nghiệm lâu năm.

Mặc dù điều này tạo ra cơ hội việc làm cho các kỹ sư có trình độ cao, nó cũng để lại những vị trí trong lắp ráp, đóng gói và kiểm tra chất lượng mà hầu hết mọi người đều có thể đảm nhiệm.

Một mặt, việc làm linh hoạt mang lại nhiều lợi ích cho một bộ phận không nhỏ người lao động. Những người am hiểu cách vận hành nền kinh tế nền tảng có thể có thu nhập cao hơn khi "nhảy việc" thường xuyên so với gắn bó lâu dài tại một công ty.

Khảo sát năm 2022 cho thấy thu nhập hàng tháng của tài xế giao hàng chuyên nghiệp tại Trung Quốc cao hơn gần 20% so với lao động nhập cư truyền thống.

Nhiều lao động trẻ, không muốn lặp lại cuộc đời vất vả của cha mẹ, coi trọng sự đa dạng trong công việc hơn là sự ổn định của một nghề nghiệp cố định.

Thách thức liên thế hệ

Dù mang lại nhiều lợi ích, mô hình lao động tự do đang tạo ra những hậu quả nghiêm trọng về mặt xã hội. Không có mối quan hệ ổn định với chủ lao động, những người lao động trẻ khó có thể tích lũy được các kỹ năng cần thiết để phát triển nghề nghiệp lâu dài.

Rời xa quê hương nông thôn, họ gặp khó khăn trong việc ổn định cuộc sống tại các thành phố nơi họ làm việc căng thẳng. Theo hệ thống hộ khẩu của Trung Quốc, việc thiếu chứng minh việc làm ổn định có thể khiến họ bị từ chối tiếp cận các dịch vụ công cộng đô thị.

Hệ quả nghiêm trọng nhất là nhiều lao động trẻ không thể ổn định cuộc sống để kết hôn và sinh con, góp phần đẩy nhanh tình trạng già hóa dân số tại Trung Quốc. Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn: nhóm lao động này sẽ phải gánh vác việc chăm sóc ngày càng nhiều người cao tuổi trong khi bản thân cũng già đi.

Mặc dù một số vấn đề như hệ thống hộ khẩu mang tính đặc thù riêng của Trung Quốc, kinh nghiệm này mang giá trị tham khảo về mặt chính sách và thể chế cho nhiều quốc gia khác.

Các nền kinh tế đang phát triển ở châu Á đang hy vọng đạt được thành công tương tự trong lĩnh vực sản xuất. Tuy nhiên, thiếu việc làm chất lượng đã trở thành nguồn cơn của bất ổn xã hội tại nhiều nước trong khu vực.

Tại Nepal và Bangladesh, giới trẻ đã nổi dậy phản đối các chính sách và lãnh đạo kém hiệu quả. Indonesia chứng kiến các cuộc biểu tình bạo lực vào tháng 8 sau vụ xe bọc thép đâm vào một lao động tự do chở khách bằng xe máy.

Bài học quan trọng từ Trung Quốc là không nên quá đặt nặng vào sản xuất. Các quốc gia chưa phát triển công nghiệp thường kỳ vọng rằng việc làm trong nhà máy sẽ mang lại công ăn việc làm ổn định, tăng lương và ổn định xã hội.

Điều này có thể đúng với một số ít kỹ sư và kỹ thuật viên có tay nghề cao. Nhưng kinh nghiệm Trung Quốc cho thấy nhiều vị trí khác có thể bị thay thế hoặc mất đi tính chuyên môn do tự động hóa.

Chấp nhận thực tế mới

Một trong những quan sát đáng giá khác là việc cố gắng xóa bỏ công việc tự do với hy vọng có việc làm cố định thay thế là không thực tế. Thay thế thực sự cho công việc tự do thường chính là thất nghiệp.

Khảo sát gần đây cho thấy 77% tài xế công nghệ gia nhập nghề này sau khi mất việc làm trước đó. Các nền tảng tuyển dụng không tạo ra việc làm bấp bênh mà chỉ tổ chức lại nó hiệu quả hơn.

Mặc dù thuật toán có thể là những "ông chủ" khắt khe, thúc đẩy tài xế lái xe một cách liều lĩnh, chúng vẫn là bước tiến so với các trung gian truyền thống. Ở nhiều nơi tại châu Á, kể cả Trung Quốc, lao động thời vụ vẫn phải tụ tập ven đường từ sáng sớm, chờ người tuyển dụng lựa chọn từ đám đông.

Bài học quan trọng nhất từ kinh nghiệm Trung Quốc là các chính phủ cần xem xét lại hợp đồng xã hội để tối ưu hóa lợi ích từ công việc tự do. Trung Quốc đã bắt đầu can thiệp vào các thuật toán để làm cho chúng ít khắc nghiệt hơn với người lao động. Đồng thời, nước này đang thu hẹp khoảng cách giữa lao động truyền thống và mới bằng cách khuyến khích các nền tảng thương mại điện tử cung cấp an sinh xã hội cho lao động tự do.

Ấn Độ đang thực hiện chiến lược tương tự, thuyết phục người lao động trên các nền tảng đăng ký để nhận các phúc lợi như bảo hiểm tai nạn và chăm sóc y tế.

Thay vì cố gắng "nhồi nhét" việc làm tự do vào các chương trình hiện có, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng chính phủ có thể cần thiết kế lại toàn bộ hệ thống chính sách. Trung Quốc có thể giảm bớt gánh nặng đóng góp bắt buộc từ người sử dụng lao động, qua đó giảm động lực lựa chọn lao động tự do thay vì lao động chính thức.

Các quốc gia cần cải thiện chế độ lương hưu bằng cách tạo ra mối liên kết chặt chẽ hơn giữa số tiền đóng góp và số tiền nhận được khi nghỉ hưu.

Nhiều quốc gia châu Á đang đối mặt với nguy cơ "già trước khi kịp giàu" - một thách thức mà Trung Quốc đang trải qua trực tiếp. Trong bối cảnh này, việc hỗ trợ những người lao động bấp bênh có cuộc sống ổn định trở thành ưu tiên hàng đầu.

Kinh nghiệm của Trung Quốc cho thấy rằng nền kinh tế lao động tự do, dù mang lại những cơ hội mới, cũng đòi hỏi những chính sách xã hội được thiết kế phù hợp. Thành công hay thất bại trong việc quản lý xu hướng này sẽ quyết định tương lai của hàng trăm triệu người lao động không chỉ tại Trung Quốc mà còn trên toàn thế giới.

Tham khảo Economist, South China Morning Post (SCMP)