Các pho tượng đều có tạo dáng rất quý hiếm, là tác phẩm nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ tiêu biểu cho một phong cách, một thời kỳ lịch sử.
Sáng 25/2 (tức 16/1 Âm lịch), tại Khu di tích Quốc gia đặc biệt Côn Sơn - Kiếp Bạc (TP. Chí Linh, tỉnh Hải Dương) đã khai mạc Lễ hội mùa xuân Côn Sơn - Kiếp Bạc năm 2024 và công bố quyết định của Thủ tướng Chính phủ công nhận "bảo vật quốc gia" đối với bộ tượng Tam Thế Phật được thờ tự tại chùa Côn Sơn.
Khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc gắn bó với tên tuổi và sự nghiệp của nhiều danh nhân đất Việt như Trần Nguyên Đán, Huyền Quang và đặc biệt là người Anh hùng dân tộc - Danh nhân văn hoá thế giới Nguyễn Trãi. Điểm nhấn của khu di tích này là chùa Côn Sơn, nơi hội tụ những giá trị to lớn về lịch sử, văn hoá, tôn giáo của Việt Nam.
Toàn cảnh chùa Côn Sơn. Ảnh: BQL Khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc cung cấp
Chùa Côn Sơn là nơi có vị thế quan trọng trong kho tàng di sản văn hóa Việt Nam và với giá trị to lớn đó. Ngôi chùa này cũng là 1 trong 20 điểm di tích thành phần có giá trị quan trọng trong hồ sơ trình UNESCO công nhận Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn - Kiếp Bạc là di sản thế giới.
Chùa được khởi dựng từ cuối thế kỷ XIII, hoàn chỉnh ở thế kỷ XIV. Ảnh: @solue9
Văn bia cho biết trước đây chùa có trên 300 pho tượng. Trải qua thời gian và chiến tranh, số lượng tượng thờ đã giảm đi rất nhiều. Tuy nhiên, trong Phật điện hiện vẫn còn lưu giữ những bộ tượng mang đậm giá trị lịch sử, văn hoá mà nổi bật nhất là bộ Tam Thế Phật.
Tam Thế Phật bao gồm 3 vị: Phật Quá Khứ, Phật Hiện Tại và Phật Vị Lai, tên gọi đầy đủ là "Tam Thế thường trụ diệu Pháp thân". Bộ tượng có nghĩa là thời quá khứ, hiện tại, vị lai tồn tại vĩnh hằng không bị lệ thuộc vào hình, danh, sắc, tướng của thế giới hữu hình, không lệ thuộc vào không gian và thời gian.
Theo nhiều nguồn tư liệu, Tam Thế Phật là bộ tượng cổ nhất tại chùa Côn Sơn, là hiện vật gốc độc bản, được lưu giữ từ thời Lê trung hưng đến nay. Bộ tượng này phản ánh đầy đủ cấu trúc của hệ tượng Tam Thế vốn là bộ tượng quan trọng hàng đầu trong các điện thờ Phật ở miền Bắc Việt Nam.
Bộ tượng Tam Thế Phật gồm hai vị Phật Quá Khứ, Vị Lai (đặt hai bên tượng Phật A Di Đà theo một hàng) và tượng Phật Hiện Tại (ngoài cùng bên trái ảnh). Ảnh: Báo Hải Dương
Bộ tượng Tam Thế Phật chùa Côn Sơn được tạo tác bằng gỗ, phủ sơn son, thếp vàng, gồm 3 phần: thân tượng, tòa sen và bệ gỗ. Mỗi pho tượng cao từ 1,55-1,75m, nặng khoảng 100kg. Các pho tượng đều có những giá trị đặc biệt về lịch sử tạo dáng rất quý hiếm, là tác phẩm nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ tiêu biểu cho một phong cách, một thời kỳ lịch sử.
Tượng Tam Thế Phật chùa Côn Sơn có hình thức độc đáo. Đặc biệt là chiếc áo cà sa kiểu quấn mảnh vải từ vai trái vắt chéo xuống sườn phải để hở hẳn bờ vai, cánh tay và nửa ngực phải. Hiện tượng trật vai phải của những pho tượng này như để biểu thị sự tôn kính bề trên.
Tượng Phật Quá Khứ. Ảnh: Báo Hải Dương
Trong kho tàng nghệ thuật cổ Việt Nam, tượng Tam Thế chùa nào cũng có, hầu hết tượng Phật khoác áo cà sa che kín người hai nửa cân nhau, nhưng kiểu khoác áo cà sa như thế này thì rất hiếm, trên cả nước chỉ có ở bộ Tam Thế Phật chùa Côn Sơn và bộ Tam Thế Phật chùa Hiệp Thuận (huyện Phúc Thọ, Hà Nội).
Tượng có một bộ mặt mang nét chân dung chuẩn mực, gần gũi với khuôn mặt của người Ấn, với sống mũi cao, thẳng, nguyệt mi cong, mắt nổi khối vồng, miệng cân phân đầy đặn, khóe miệng cong lên trên. Khuôn mặt có nhiều chi tiết thuộc về đạo mà vẫn hết sức đôn hậu, thanh tú.
Tượng Phật Hiện Tại. Ảnh: Báo Hải Dương
Thân tượng rất dày, ngực nở căng, bụng thon vừa phải, thế ngồi mềm mại, uyển chuyển, nhịp nhàng. Đặc biệt, áo cà sa như chỉ có một lớp, và còn bó sát người như kế thừa từ phong cách nhà Lý, với các chi tiết nổi bật như tạo thành hõm rõ rệt ở giữa cánh tay và thân, đồng thời các nếp áo còn ít, không quá nhiều như ở tượng thời kỳ sau. Tòa sen mang phong cách thời Mạc, khối căng, cánh sen phồng, đầy đặn.
Tượng Phật Vị Lai. Ảnh: Báo Hải Dương
Tam Thế Phật chùa Côn Sơn là một trong số ít bộ tượng đẹp thời Lê Trung Hưng. Các pho tượng được chạm rất kỹ, được quan tâm tới từng chi tiết. Người nghệ sĩ đã chú ý tới một vẻ đẹp theo quan niệm đương thời trong hình thức phúc hậu, thanh thoát.
Bộ tượng Tam Thế Phật mang ý nghĩa về các lực lượng tự nhiên, phản ánh tục cầu mưa, cầu mùa, là khát vọng hằng xuyên của người Việt vùng châu thổ Bắc Bộ. Yếu tố dung dị phóng khoáng của tâm thức bản địa đã Việt hóa những khuôn mẫu tôn giáo, tạo nên sự dung hội văn hóa trong ngôi chùa của người Việt.
