Ngôi làng là "vùng đất vàng” nổi tiếng với truyền thống khoa bảng, là quê của người đỗ Hoàng Giáp trẻ nhất cả nước

Làng Thổ Hoàng, nay là làng Thổ Hoàng Cả, thị trấn Ân Thi, huyện Ân Thi (Hưng Yên) là vùng đất “địa linh nhân kiệt” với truyền thống hiếu học, nổi tiếng vì đóng góp nhiều nhân tài cho đất nước.

“Đất lành chim đậu”

Thổ Hoàng tiếng Hán có nghĩa là "vùng đất vàng". Theo sử liệu, làng Thổ Hoàng được hình thành cách đây gần 2.000 năm. Ðây được coi là vùng đất lành, có thế đất “thất tinh quần tụ”, các xóm quây quần theo hình vòng tròn Người dân trong làng tự hào là đây nơi duy nhất ở xứ Nhãn có “đảo Cò” - đảo rộng một sào bắc bộ (1.000 m2) nằm giữa hồ nước, cây cối sum suê, cò đậu trắng xóa. Xung quanh đảo cứ sớm hay chiều tà là lại có những cánh cò trắng bay lượn tô điểm cho ngôi làng thêm phần thơ mộng.

Đây là một trong những làng khoa bảng tiêu biểu của tỉnh Hưng Yên với hàng trăm người đỗ đạt từ tiến sĩ đến cử nhân tú tài. Nhiều người đỗ tiến sĩ nên các nguồn sử liệu không thống nhất, có nguồn cho rằng làng có 18 người đỗ tiến sĩ, nhưng cũng có tư liệu cho rằng có 14 người đỗ tiến sĩ.

Theo sự tích của làng truyền lại thì trước kia làng có 3 chùa lớn, 9 giếng, 8 cổng cùng nhiều nhà thờ họ lớn nhỏ. Các sĩ tử làng bên hay các sĩ tử tiện đường đi thi đều ghé qua đây để ôn tập và ghé các chùa cầu nguyện mong đỗ đạt.

Văn miếu Xích Đằng, nơi ghi danh các bậc đại khoa tỉnh Hưng Yên

Tiêu biểu nhất trong các nhà khoa bảng của Thổ Hoàng là Nguyễn Trung Ngạn - vị Hoàng giáp (một loại danh hiệu của học vị Tiến sĩ Nho học trong hệ thống khoa bảng) đầu tiên của nền khoa cử phong kiến Việt Nam. Năm 12 tuổi, ông đỗ Thái học sinh, năm 16 tuổi, đỗ Hoàng giáp (1304), là vị Hoàng giáp trẻ nhất cả nước và cũng là ông tổ khai khoa của làng Thổ Hoàng.

Nguyễn Trung Ngạn trải qua nhiều chức vụ từ chức Thông giám đến Tể tướng. Ở cương vị nào, ông cũng là vị quan thanh liêm, hết lòng tận tụy, làm lợi cho nước, cho dân. Ông được vua nhà Trần bổ nhiệm giữ nhiều chức vụ quan trọng như là An Phủ sứ Thanh Hoa (nay là Thanh Hóa), rồi làm Tào Vận sứ ở lộ Khoái Châu, Đại doãn kinh sư Thăng Long, Kinh lược sứ trấn Lạng Giang, Nhập nội Đại hành khiển, Thượng thư hữu bật kiêm viện Khu mật, Đại học sĩ…

Về sau, ông làm quan đến chức Nhập nội Đại Hành khiển (tức Tể tướng), tước Thân Quốc công, đứng đầu hàng ngũ quan lại trong triều đình. Làm quan dưới 5 triều vua nhà Trần, Nguyễn Trung Ngạn xuất sắc trên mọi phương diện chính trị, quân sự, ngoại giao, luật pháp, sử học...

Nhà sử học Phan Huy Chú đã xếp Hoàng giáp Nguyễn Trung Ngạn là 1 trong 10 danh thần lỗi lạc nhất của thời Trần. Còn nhà sử học Ngô Thì Sĩ nhận định: “Nho thần cả thời nhà Trần chưa thấy ai được tin dùng như Trung Ngạn”. Trần Nguyên Đán, một nhân cách lớn thời Trần cũng ca ngợi Nguyễn Trung Ngạn “sáng rực như sao Bắc Đẩu, cao vòi vọi như núi Thái Sơn”.

Ngày nay, trên quê hương Thổ Hoàng còn lưu giữ được mộ phần của Hoàng giáp Nguyễn Trung Ngạn. Phần mộ đặt trên cồn Con Nhạn, bởi thế đất có hình giống con nhạn rộng hơn 70m2, chung quanh xây viền gạch, tọa lạc ở phía Tây Nam làng Thổ Hoàng.

Sau Nguyễn Trung Ngạn, Thổ Hoàng có Cáp Phùng (đỗ tiến sĩ năm 1463), Nguyễn Văn Bính (đỗ năm 1505), Nguyễn Chấn Chi (đỗ Hoàng giáp năm 1518), Vũ Đàn (đỗ năm 1526), Hoàng Tuân (đỗ Bảng nhãn năm 1553), Nguyễn Đức Trân (đỗ năm 1562), Hoàng Chân Nam (đỗ năm 1571), Hoàng Công Sân (đỗ năm 1670), Hoàng Công Bảo (đỗ năm 1710), Vũ Công Thắng (đỗ năm 1867), Vũ Trác Oánh (đỗ năm 1556), Hoàng Bình Chính (đỗ năm 1775).

Theo tìm hiểu của các nhà nghiên cứu, Thổ Hoàng không chỉ có nhiều người đỗ đạt thành danh, mà còn đỗ đạt theo hệ thống dòng họ. Đặc biệt, có những dòng họ cha con, ông cháu đều đỗ đạt như họ Hoàng có 5 người đỗ đại khoa là: Hoàng Tuân - khai khoa cho dòng họ Hoàng, Hoàng Chân Nam (cháu của Hoàng Tuân).

Tuy nhiên, số lượng người đỗ đạt, làm quan của làng Thổ Hoàng càng về sau càng giảm. Theo một câu chuyện truyền miệng, nguyên nhân làng mất vượng khí liên quan đến ngôi mộ của cụ Bùi Công Hộ - Thành hoàng làng. Thầy địa lý người Trung Quốc thấy vùng đất Thổ Hoàng có nhiều hiền tài, đỗ đạt hiển vinh làm quan trọng thần… nên tìm cách phá vượng khí ấy đi nhằm cắt mạch nhân hiền.

Họ thuê người đào một con kênh lớn và sâu, chạy thẳng từ đầu làng về hướng Nam. Để che mắt người dân, ban đầu thầy địa lý thuê Lý trưởng chỉ đạo người dân đào kênh để dẫn nước.

Theo kế hoạch thì con kênh sẽ được đào chạy thẳng lên phía Nam, nhưng khi đến gần mộ cụ Thành hoàng làng, lại hướng dẫn thợ đào vòng sang phía Tây, để phá đi long mạch. Con kênh này hiện người dân quen gọi là con Cừ. Không rõ câu chuyện này thực hư ra sao, nhưng từ khi có con kênh này thì quả là người dân trong làng không có người đỗ đại khoa nữa.

Quê ngoại của Bác Hồ

Cụ tổ khai sinh ra dòng họ Hoàng ở làng Thổ Hoàng là cụ Hoàng Chân Tính làm nghề dạy học ở xa. Khi mất, con cháu đưa cụ về làng bằng bè chuối để chôn cất. Đoàn người về đến đầu làng thì đêm đã khuya, con cháu đành quần tụ ở đó và đợi sáng hôm sau làm nghi lễ. Tuy nhiên, chỉ sau một đêm mối đã đùn bao kín thi thể tạo thành một gò cao. Con cháu cho đó là điềm lành nên an táng cụ tại đó.

Cụ Chân Tính có hai người con trai là Hoàng Chính Nghị và Hoàng Tính Chân. Người con trưởng ở lại làng, người con thứ về Hoàng Vân lập ra họ Hoàng ở Vân Nội, Hoàng Vân, huyện Kim Động, phủ Khoái Châu, trấn Sơn Nam (nay thuộc xã Hồng Tiến, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên).

Hai người con của cụ, người ở lại thì con cháu phát đường khoa cử, văn chương. Người di cư thì con cháu phát đường võ nghiệp. Điều đặc biệt, nhánh họ Hoàng ở Vân Nội chính là cội nguồn dòng họ ngoại của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Thái phó Hoàng Nghĩa Kiều là cháu 3 đời của tổ họ Hoàng ở Vân Nội. Cụ vào trấn thủ Nghệ An năm 1557, kết hôn và lập ra nhánh họ Hoàng tại Hoàng Trù (Nam Đàn - Nghệ An). Sau đó họ Hoàng ở Nghệ An được chia nhiều nhánh, trong đó có nhánh ở Kim Liên (Nam Đàn) đã sinh ra bà Hoàng Thị Loan, thân mẫu Bác Hồ. Chính bởi vậy, nguồn gốc họ ngoại của Bác Hồ xuất phát từ làng Thổ Hoàng.

Năm 2003, nhà thờ bà Hoàng Thị Loan được xây dựng tại quê hương thôn Vân Nội, xã Hồng Tiến (Khoái Châu). Bên trong nhà thờ trưng bày những tài liệu, hiện vật giới thiệu công lao to lớn của bà Hoàng Thị Loan và ảnh hưởng của dòng họ đối với sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Hiện nay, nhằm phát huy truyền thống hiếu học xưa, làng Thổ Hoàng đã lập quỹ khuyến học nhằm động viên khen thưởng, khuyến khích con cháu trong làng học tập. Trên đảo Cò vẫn có đến hàng nghìn cò trắng. Dù nhiều vậy nhưng không có cảnh săn trộm, người dân luôn ý thức giữ gìn đảo này, xem như viên ngọc quý mà thiên nhiên ban cho vùng “đất vàng”.

>> Bên trong ngôi làng cổ Việt Nam hơn 600 tuổi, có 210 Tiến sĩ, từng được 2 vị vua đặt tên