Nguồn lực trẻ, ham học… nhưng vì sao năng suất lao động Việt vẫn thấp nhất khu vực?

Việt Nam đang ở giai đoạn “dân số vàng” với lực lượng lao động trẻ, ham học hỏi - một lợi thế lớn trong quá trình chuyển đổi số và phát triển các ngành công nghệ chiến lược như bán dẫn và trí tuệ nhân tạo(AI).

Tuy nhiên, năng suất lao động thấp, thiếu kỹ năng mềm và khoảng cách giữa đào tạo và thực tiễn đang là những điểm nghẽn lớn cần tháo gỡ để Việt Nam có thể bước vào kỷ nguyên mới với tâm thế chủ động.

Năng suất lao động thấp - “điểm nghẽn” cần sớm tháo gỡ

Theo Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), năng suất lao động của Việt Nam hiện chỉ bằng 1/10 so với Singapore và khoảng 3/4 so với Trung Quốc. Con số này cho thấy khoảng cách phát triển đang ngày càng nới rộng nếu Việt Nam không có giải pháp đột phá.

Tại tọa đàm “Thúc đẩy hợp tác quốc tế nhằm phát triển nguồn nhân lực, hạ tầng và chính sách đột phá cho các ngành công nghệ chiến lược tại Việt Nam” chiều 2/10, ông Trần Văn Xuân, nhà sáng lập kiêm Chủ tịch Công ty Brain-Life, cho biết ông bị “dằn vặt” trước thực tế năng suất lao động của Việt Nam “thấp nhất khu vực”.

“Chúng ta đang bước vào kỷ nguyên mới như thế nào nếu một người Singapore làm việc bằng 10 người Việt Nam? Như vậy, chúng ta cạnh tranh, thi đấu ở đâu?”, ông Xuân đặt câu hỏi.

Nhà sáng lập kiêm Chủ tịch công ty Brain-Life cho rằng, nguyên nhân chính khiến người Singapore làm việc năng suất hơn người Việt không nằm ở sự chăm chỉ. Bởi vì người Việt chúng ta vốn cần cù. Thay vào đó, nguyên nhân là do chưa hiểu rõ cách vận hành của bộ não và khả năng tập trung.

Ông ví sự tập trung như một “tài nguyên” cần được khai thác hiệu quả qua ba yếu tố: tăng công suất tập trung, gia tăng sự gắn kết công việc, và chuyển đổi linh hoạt giữa trạng thái tập trung và thư giãn.

Lợi thế lớn nhưng chưa được khai thác hết

Bên cạnh những hạn chế, nhiều chuyên gia khẳng định Việt Nam vẫn có nhiều lợi thế nổi trội.

Ông Ngô Tuấn Anh, Chủ tịch Mạng lưới Đổi mới sáng tạo và Chuyên gia an ninh mạng (ViSecurity), cho rằng Việt Nam đang trong thời kỳ “dân số vàng”, tinh thần học hỏi cao và có nền tảng toán học tốt, đây là yếu tố then chốt của AI và an ninh mạng.

Ông Võ Đức Thắng, Chủ tịch Mạng lưới Vin Taiwan, chia sẻ các giáo sư tại Đài Loan (Trung Quốc) đánh giá cao năng lực sinh viên Việt Nam. “Nhiều bạn trẻ Việt học tập, nghiên cứu ở Đài Loan đạt thành tích xuất sắc, sau đó tiếp tục gặt hái kết quả tốt khi sang các quốc gia khác,” ông nói.

Một lợi thế khác là chi phí lao động và triển khai dự án. Theo ông Trần Văn Xuân, cùng một lượng tiền, trong 18 tháng ở nước ngoài chỉ làm được nguyên mẫu, còn ở Việt Nam đã sẵn sàng tung ra thị trường.

Tuy nhiên, ông cũng cảnh báo về nguy cơ mất cân đối nhân lực khi quá nhiều người đổ xô vào học AI và bán dẫn, dẫn đến thiếu hụt lao động ở các ngành nền tảng như cơ khí, hóa học, vật liệu.

Giáo dục và doanh nghiệp cần bắt tay

Các chuyên gia đều nhận định khoảng cách giữa lý thuyết và thực tế là rào cản lớn nhất trong đào tạo nguồn nhân lực công nghệ cao. Ông Nguyễn Thanh Tùng, Phó Chủ tịch Tập đoàn CMC kiêm Hiệu trưởng Đại học CMC, cho biết: “Mỗi khóa, Đại học CMC có khoảng 600 sinh viên, việc đào tạo gắn với doanh nghiệp không hề đơn giản vì còn chi phí trực tiếp như địa điểm, ăn uống, hướng dẫn.”

Ông kiến nghị Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ doanh nghiệp như ưu đãi thuế hoặc hỗ trợ tài chính để họ có động lực tham gia đào tạo cùng các trường đại học.

Theo ông Tùng, Nhật Bản, Hàn Quốc hay Mỹ đều yêu cầu sinh viên làm việc thực tế từ 4 đến 8 tháng, trong khi Trung Quốc “trải thảm đỏ” mời nhân tài và Hoa kiều trở về nước với đãi ngộ cao. Việt Nam cần học hỏi và xây dựng chính sách thu hút nhân tài Việt ở nước ngoài, tạo môi trường để họ trở về cống hiến.

Ông Võ Đức Thắng cũng nhấn mạnh thêm, trên thế giới có rất nhiều người Việt giỏi, vấn đề là kết nối họ và tạo mạng lưới tri thức mạnh mẽ để đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao”

Cùng quan điểm, ông Ngô Tuấn Anh cho rằng yếu tố con người là quan trọng nhất: “Với dân số hơn 100 triệu người, nếu cải cách giáo dục gắn với thực tế, nâng cao năng suất và hiệu quả lao động, Việt Nam sẽ có bước tiến lớn trong hành trình đổi mới sáng tạo và làm chủ công nghệ chiến lược.”

Trong Báo cáo quốc gia số 2025/284, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cũng đã thông tin rằng, khoảng 18% người lao động đang làm việc dưới trình độ được đào tạo, còn khu vực FDI - chiếm gần 40% việc làm và hơn 70% kim ngạch xuất khẩu lại trả lương cao hơn hẳn khu vực doanh nghiệp nội địa, khiến lao động có kỹ năng chảy máu khỏi khu vực trong nước.

IMF khuyến nghị Việt Nam cần xây dựng chiến lược phát triển kỹ năng toàn diện, tập trung vào đào tạo nghề, giáo dục STEM, tiếng Anh và kỹ năng số, đồng thời kết nối chặt chẽ giữa nhà trường, doanh nghiệp và cơ quan quản lý.

“Cải thiện năng suất, phát triển khu vực tư nhân và đảm bảo hiệu quả đầu tư công sẽ là chìa khóa để Việt Nam trở thành nền kinh tế thu nhập cao vào năm 2045,” IMF khẳng định.