NSND đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam, chỉ huy 'Tiến quân ca' trong lễ chào cờ lịch sử, gắn bó với nhiều sự kiện trọng đại của dân tộc
Ông là người đã đặt nền móng cho Đoàn Quân nhạc Việt Nam và để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử âm nhạc nước nhà.
Nhạc trưởng Đinh Ngọc Liên (1912-1991) là một trong những nhân vật tiên phong của nền âm nhạc cách mạng Việt Nam, người đã đặt nền móng cho Đoàn Quân nhạc Việt Nam và để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử âm nhạc nước nhà. Với tài năng phối khí, chỉ huy dàn nhạc và sáng tác, ông không chỉ góp phần xây dựng những giai điệu hùng tráng cho quân đội mà còn truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ nghệ sĩ.
Ông được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân (NSND) vào năm 1988, trở thành nghệ sĩ đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam vinh dự nhận danh hiệu cao quý này.
Tâm hồn được âm nhạc nuôi dưỡng ngay từ ngày nhỏ
Cố NSND Đinh Ngọc Liên sinh ngày 1 tháng 5 năm 1912 tại làng Phú Nhai, xã Trà Lũ, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định – một vùng quê ven biển giàu truyền thống văn hóa và là xứ đạo Công giáo toàn tòng. Ngay từ nhỏ, tâm hồn ông đã được nuôi dưỡng bởi những âm thanh trong trẻo của tiếng chuông nhà thờ, những bản thánh ca đa bè và tiếng kèn rộn ràng trong các buổi rước lễ. Nhà ông nằm sát nhà thờ, nơi những giai điệu ấy thấm sâu vào tuổi thơ, khơi dậy niềm đam mê âm nhạc mãnh liệt. Gia đình mong muốn ông trở thành linh mục, nên khi lớn lên, ông được gửi vào trường dòng để học tiếng La-tinh, đàn, kèn và cả hội họa.
Với đôi tay khéo léo, ông thường được các sơ nhờ vẽ mẫu hoa lá để thêu lễ phục, nhưng âm nhạc mới thực sự là thứ cuốn hút ông nhất. Năm hơn 10 tuổi, ông đã ngồi trước cây đàn Acmonium để đệm nhạc cho dàn hợp xướng nhà thờ – dấu mốc đầu tiên đánh dấu sự nghiệp âm nhạc của mình.
Năm 17 tuổi, Đinh Ngọc Liên rời quê lên Hà Nội với ý định thi vào Trường Mỹ thuật Đông Dương. Tuy nhiên, số phận đã rẽ hướng khi ông tình cờ đi qua trại lính khố xanh đúng ngày tuyển lính kèn cho đoàn nhạc binh. Với năng khiếu bẩm sinh, ông thi đỗ ngay từ vòng đầu và bắt đầu hành trình với cây kèn. Từ một anh lính kèn bình thường, ông dần khẳng định tài năng qua hơn chục năm phục vụ trong dàn nhạc của chế độ thực dân.
Dưới sự hướng dẫn của nhạc trưởng người Pháp Camille Parmentier, ông được giao nhiệm vụ chép phân phổ và tổng phổ, từ đó tự học cách hòa âm phối khí. Tài năng ấy giúp ông được giao tập nhạc cho dàn kèn Pháp và nhanh chóng thăng tiến, vượt qua nhiều cấp bậc để trở thành quan chánh quản.
Dù làm việc trong chế độ thực dân, lòng yêu nước trong ông vẫn luôn cháy bỏng. Ông từng trăn trở rằng âm nhạc của mình chưa thực sự phục vụ nhân dân, chưa mang lại giá trị cho quê hương. Cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã mở ra một bước ngoặt lớn. Gặp đồng chí Vương Thừa Vũ – người khích lệ ông đưa quân nhạc về với cách mạng – Đinh Ngọc Liên đã vận động cả đội nhạc binh gồm 72 người tham gia Ban Âm nhạc Giải phóng quân, tiền thân của Đoàn Quân nhạc Việt Nam. Từ đây, ông bắt đầu sự nghiệp vẻ vang, gắn bó với những sự kiện trọng đại của dân tộc.
Nhạc trưởng tài hoa với những giai điệu hùng tráng
Đinh Ngọc Liên không chỉ là người chỉ huy dàn nhạc mà còn là một nhạc sĩ sáng tác tài năng. Sau khi gia nhập cách mạng, ông cùng đoàn quân nhạc lên chiến khu Việt Bắc trong những ngày đầu kháng chiến chống Pháp. Dù điều kiện sống khắc nghiệt, ông và các chiến sĩ vẫn sáng tạo không ngừng, cho ra đời những bản hành khúc tràn đầy khí thế như “Sông Lô”, “Chiến sĩ Việt Nam”, “Hải quân Việt Nam”, “Diệt phát xít”, “Tiếng gọi thanh niên”… Những tác phẩm do ông sáng tác như “16 nhịp trống hành khúc”, “Hải cảng về ta”, “Chúng ta có Bác Hồ”, “Vọng gác tiền tiêu” hay đặc biệt là “Chiến thắng Phủ Thông” đã trở thành biểu tượng âm nhạc của thời kỳ kháng chiến. “Chiến thắng Phủ Thông” dù ít người nhớ lời nhưng giai điệu của nó đã in sâu vào tâm trí mọi tầng lớp nhân dân, từ thành thị đến nông thôn.
Ngày 2 tháng 9 năm 1945, tại Quảng trường Ba Đình, dàn nhạc kèn do ông chỉ huy đã biểu diễn “Tiến quân ca” của Văn Cao trong lễ chào cờ lịch sử. Ông cùng nhạc sĩ Nguyễn Hữu Hiếu đã góp ý với Văn Cao để chỉnh sửa hai nốt nhạc, giúp bài hát trở nên khỏe khoắn và trầm hùng hơn. Sự kiện này không chỉ ghi dấu ấn cá nhân ông mà còn khẳng định vai trò của quân nhạc trong các nghi lễ quốc gia. Sau đó, ông tiếp tục chỉ huy đoàn quân nhạc trong ngày Trung ương Đảng và Chính phủ trở về Thủ đô (11/1955), đánh dấu một mốc son trong sự nghiệp.
Ngoài các tác phẩm lớn, Đinh Ngọc Liên còn chú ý đến những chi tiết nhỏ như sáng tác kèn hiệu cho quân đội. Trước đây, tiếng kẻng khô khan thường được dùng để báo hiệu các hoạt động trong quân ngũ. Một ngày hè, bị đánh thức bởi tiếng kẻng, ông đã sáng tác những giai điệu kèn hiệu ngắn gọn, sinh động, thay thế tiếng kẻng đơn điệu, mang lại sức sống mới cho đời sống quân đội.
Với những đóng góp to lớn, ông được giao trọng trách làm Trưởng đoàn Quân nhạc đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ông không chỉ chỉ huy mà còn đào tạo nhiều thế hệ nghệ sĩ, xây dựng đội quân nhạc cho cả Bộ Công an và hỗ trợ các dàn nhạc hơi trong Nam ngoài Bắc. Những học trò của ông sau này đã trở thành các nghệ sĩ uy tín, tiếp tục phát triển nền âm nhạc quân đội và dân tộc. Năm 1988, ông được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân, ghi nhận công lao của một người nghệ sĩ tài hoa và tận tụy.
2 lần đổ vỡ nhưng vẫn có cuộc sống gia đình yên ấm
Bên cạnh sự nghiệp lẫy lừng, cuộc sống gia đình của Đinh Ngọc Liên cũng là một câu chuyện đầy cảm xúc. Ông kết hôn lần đầu với bà Nguyễn Thị Cát và có 4 người con. Tuy nhiên, do chiến tranh, hai người thất lạc nhau. Sau này, ông gặp và kết hôn với nữ ca sĩ Bùi Thị Thái, tức NSND Tuyết Mai – người nổi tiếng với giọng đọc truyền cảm trên Đài Tiếng nói Việt Nam. Họ có 3 người con, đều trở thành những nghệ sĩ và đảng viên mẫu mực. Khi đất nước hòa bình, vì lý do riêng, ông và NSND Tuyết Mai chia tay. Bà Tuyết Mai sau đó tái hôn với NSƯT Phan Phúc, còn ông chọn sống một mình, nuôi dạy các con khôn lớn.
Điều đặc biệt là mối quan hệ giữa ông, NSND Tuyết Mai và NSƯT Phan Phúc vẫn luôn tốt đẹp, thể hiện phẩm chất mẫu mực của những nghệ sĩ thế hệ đầu. Con gái ông, nghệ sĩ Tuyết Lan, từng kể lại những kỷ niệm xúc động về cha. Bà nhớ mãi hình ảnh ông gắp miếng ăn ngon cho mẹ già và các con, biến những bữa cơm đạm bạc thành những khoảnh khắc ấm áp với sự dí dỏm và sáng tạo. Ông còn dạy các con học nhạc từ nhỏ, khuyến khích đọc sách và trân trọng tri thức, để lại một di sản tinh thần quý giá.
Đinh Ngọc Liên qua đời năm 1991, hưởng thọ 79 tuổi. Sau khi ông mất, NSƯT Phan Phúc không chỉ chăm lo cho gia đình riêng mà còn coi các con của ông như con đẻ, tiếp tục nối dài tình cảm và sự gắn kết gia đình. Đại tá Lê Hiền, nguyên Chính ủy Sư đoàn 350, từng nhận xét: "NSND Đinh Ngọc Liên là người đạo đức trong sạch, không những có chuyên môn cao mà còn có nhiều đóng góp lớn cho cách mạng".
Đinh Ngọc Liên không chỉ là một nhạc trưởng tài hoa mà còn là một người nghệ sĩ cách mạng với lòng yêu nước sâu sắc. Từ cậu bé lớn lên bên tiếng chuông nhà thờ ở Phú Nhai đến người đặt nền móng cho quân nhạc Việt Nam, ông đã dành cả cuộc đời để cống hiến cho âm nhạc và Tổ quốc. Những giai điệu ông sáng tác, những dàn nhạc ông chỉ huy và những thế hệ nghệ sĩ ông đào tạo vẫn là di sản sống động, tiếp tục vang vọng trong lòng dân tộc. Hành trình của ông là minh chứng cho sức mạnh của âm nhạc khi được gắn kết với lý tưởng cao đẹp, trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho hôm nay và mai sau.
*Tổng hợp/Tham khảo: Báo Công An Nhân Dân, Wikipedia, Tạp chí điện tử Văn hóa & Phát triển
