Thị trấn cổ được UNESCO công nhận là di sản đối diện nguy cơ bị ‘nhấn chìm’ bởi cát sa mạc
Thị trấn cổ này đang dần bị sa mạc Sahara "nuốt chửng", đe dọa những ngôi nhà truyền thống và bản thảo cổ vì thời tiết khắc nghiệt và thiếu bảo tồn.
Thị trấn Oualata (còn gọi là Walata) là một ốc đảo nhỏ nằm ở vùng Đông Nam Mauritania, nơi rìa phía Đông của bồn địa Aoukar. Từng là trung tâm thương mại và tôn giáo rực rỡ, thị trấn này cùng ba ksour (pháo đài thị trấn) khác đã được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới. Đến nay, Oualata vẫn giữ được nhiều dấu tích quý giá từ thời trung cổ.
Trên những bức tường đất nung đỏ au - đặc trưng của vùng, nổi bật là các cánh cửa gỗ keo chạm khắc tinh xảo, phủ đầy hoa văn truyền thống do bàn tay khéo léo của phụ nữ địa phương vẽ nên. Bên trong, các thư viện gia đình nhỏ âm thầm gìn giữ hàng trăm bản thảo cổ, là kho tàng văn hóa và học thuật truyền đời qua nhiều thế hệ.
Thế nhưng, vị trí sát biên giới Mali khiến Oualata đặc biệt mong manh trước khí hậu khắc nghiệt của sa mạc Sahara. Cái nóng thiêu đốt cùng những trận mưa thất thường đã tàn phá nhiều công trình cổ: tường nứt vỡ, mái sụp đổ, dấu tích của những cơn mưa dữ dội gần đây.
Sự suy giảm dân số càng làm trầm trọng thêm thực trạng xuống cấp. Theo ông Sidiya - thành viên tổ chức bảo tồn ksour Mauritania - nhiều ngôi nhà thành phế tích vì chủ nhân đã rời bỏ quê hương. Trong cuộc mưu sinh, người dân ngày càng rời xa Oualata, để lại sau lưng những di sản lịch sử đang dần rơi vào quên lãng.
Các công trình truyền thống với lớp phủ banco màu đỏ - vốn thiết kế để chống chịu khí hậu khắc nghiệt - vẫn cần được tu sửa định kỳ, nhất là sau mùa mưa. Tuy nhiên, khi thiếu người sinh sống và bảo dưỡng, phần lớn khu phố cổ hiện rơi vào cảnh hoang tàn. Chỉ khoảng một phần ba số nhà còn người ở. “Thách thức lớn nhất của chúng tôi là sa mạc hóa. Cát đang bao phủ toàn thị trấn”, ông Sidiya nói.
Theo Bộ Môi trường Mauritania, khoảng 80% diện tích đất nước này chịu ảnh hưởng nghiêm trọng bởi hiện tượng sa mạc hóa - giai đoạn cuối cùng của quá trình thoái hóa đất, do tác động của biến đổi khí hậu và canh tác không bền vững.
Ông Bechir Barick, giảng viên địa lý tại Đại học Nouakchott, nhớ lại thời điểm những năm 1980, khi cả nhà thờ Hồi giáo ở Oualata từng bị cát vùi lấp đến mức người dân phải hành lễ trên mái. “Bên trong đã không còn chỗ để đứng”, ông kể.
Dù bị bào mòn không ngừng bởi gió cát, Oualata vẫn kiên cường lưu giữ những dấu tích của một thời hoàng kim - từng là điểm dừng quan trọng trên tuyến lữ hành xuyên Sahara và trung tâm học thuật Hồi giáo vang danh một thuở.
Tuy nhiên, chính sự cô lập cũng là trở ngại lớn cho nỗ lực phát triển du lịch. Oualata gần như không có khách sạn hay dịch vụ lưu trú, trong khi thị trấn gần nhất cũng cách đó hơn hai giờ đi xe qua địa hình hiểm trở. Thêm vào đó, đây là khu vực mà nhiều quốc gia vẫn khuyến cáo hạn chế du lịch do nguy cơ an ninh từ các nhóm vũ trang, càng khiến tiềm năng du lịch bị bóp nghẹt.
Dù từng triển khai vành đai cây xanh bao quanh thị trấn từ ba thập kỷ trước để ngăn cát nhưng theo người dân, nỗ lực này vẫn chưa đủ để ngăn chặn tình trạng sa mạc hóa đang ngày một lan rộng.
Tuy vậy, những tia hy vọng vẫn le lói. Nhiều sáng kiến đã được chính quyền và cộng đồng địa phương khởi xướng nhằm bảo tồn Oualata và ba ksour còn lại. Từ năm 1996, lễ hội văn hóa luân phiên hằng năm được tổ chức tại một trong bốn thị trấn Di sản, nhằm gây quỹ trùng tu, thu hút đầu tư và khuyến khích người dân gắn bó với mảnh đất quê hương.
Khi mặt trời dần khuất sau dãy Dhaar, làn gió sa mạc trở nên dịu mát và trẻ em bắt đầu nô đùa trên những con ngõ nhỏ, Oualata như được hồi sinh, dù chỉ trong khoảnh khắc. Thị trấn cổ này vẫn kiên cường hiện hữu giữa thử thách của thời gian và thiên nhiên khắc nghiệt - mang trong mình những giá trị văn hóa đáng trân trọng.
Việc bảo tồn Oualata không chỉ là nỗ lực đơn lẻ, mà là trách nhiệm chung của cộng đồng, giới chuyên gia và cả thế giới - để một viên ngọc quý giữa lòng Sahara không bị vùi lấp trong cát bụi lãng quên.
Theo Al Jazeera
