Cơ chế sandbox – Liệu có cần một 'chiếc lồng kính' cho nền tảng số?

Nền tảng số đã trở thành trụ cột quan trọng của nền kinh tế Việt Nam, đóng góp trực tiếp vào GDP và tạo ra một hệ sinh thái đa chiều. Theo báo cáo "Nhận diện tác động của kinh doanh nền tảng tới nền kinh tế Việt Nam" do Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM), nay là Viện Nghiên cứu Chính sách và Chiến lược vừa mới công bố, lĩnh vực này đã đóng góp 9,92% GDP Việt Nam trong năm 2022, tương đương 40,5 tỷ USD. Đặc biệt, nền tảng vận tải chiếm 1,7% GDP, với mức đóng góp cao nhất tại Đồng bằng sông Hồng (2,7% GRDP) và Đông Nam Bộ (2,3% GRDP). Những số liệu này cho thấy kinh tế nền tảng không chỉ thúc đẩy tăng trưởng mà còn định hình lại cách vận hành của toàn bộ nền kinh tế.

Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng của nền tảng số cũng đặt ra nhiều thách thức lớn về quản lý lao động, chính sách thuế, nguy cơ độc quyền và bảo vệ dữ liệu cá nhân. Nếu thiếu một khung pháp lý rõ ràng, doanh nghiệp có thể rơi vào trạng thái "vừa làm vừa điều chỉnh", khiến chính sách điều tiết trở nên kém hiệu quả. Đây chính là lý do nhiều quốc gia đã triển khai sandbox như một cơ chế giúp kiểm soát rủi ro mà không làm cản trở sự đổi mới.

Tác động kinh tế của nền tảng số – Động lực tăng trưởng hay rủi ro tiềm ẩn?

Sự bùng nổ của nền tảng số không chỉ tạo ra giá trị trực tiếp mà còn có tác động lan tỏa mạnh mẽ đến toàn bộ nền kinh tế. Theo phân tích bảng cân đối liên ngành (I-O) năm 2022 của Tổng cục Thống kê, hệ số lan tỏa sản lượng của nền kinh tế nền tảng đạt 1,009, hệ số lan tỏa giá trị tăng thêm đạt 1,230, còn hệ số lan tỏa thu nhập lên đến 1,294. Điều này cho thấy mỗi 1 đồng thu nhập do nền tảng số tạo ra giúp tăng thêm 1,294 đồng thu nhập cho nền kinh tế, chứng minh vai trò quan trọng của ngành này trong chuỗi giá trị quốc gia.

Đặc biệt, trong lĩnh vực vận tải, nền tảng số đã tạo ra một cuộc cách mạng trong ngành giao thông. Báo cáo của CIEM chỉ ra rằng, ngành vận tải nền tảng đã đóng góp 6,8 tỷ USD giá trị tăng thêm, chiếm 16,8% tổng giá trị tăng thêm của toàn ngành nền tảng. Các nền tảng như Grab, Be và Gojek không chỉ cung cấp dịch vụ vận tải mà còn mở rộng sang lĩnh vực giao hàng, tài chính số và bảo hiểm công nghệ, tạo nên một hệ sinh thái số phát triển mạnh mẽ.

Bên cạnh đó, thương mại điện tử cũng là một trụ cột quan trọng của nền kinh tế số. Theo Google, Temasek và Bain & Company (2023), tổng giá trị giao dịch trên nền tảng số tại Việt Nam đạt 23 tỷ USD vào năm 2023, tăng trưởng 46% so với năm trước. Đến năm 2025, con số này dự kiến sẽ vượt 35 tỷ USD, đưa Việt Nam trở thành một trong những thị trường thương mại điện tử phát triển nhanh nhất thế giới.

Tuy nhiên, nền tảng số cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro về chính sách thuế và tài chính. Theo Bộ Tài chính, hơn 60% giao dịch kinh tế nền tảng không được ghi nhận chính thức, gây thất thu ngân sách hàng tỷ USD mỗi năm. Điều này đòi hỏi một cơ chế quản lý hiệu quả hơn để đảm bảo sự công bằng trong nền kinh tế số.

Sandbox – Bệ phóng hay rào cản đối với nền tảng số?

Sandbox là một cơ chế thử nghiệm có kiểm soát, giúp doanh nghiệp thử nghiệm mô hình kinh doanh mới trong một môi trường pháp lý linh hoạt nhưng vẫn chịu sự giám sát của cơ quan quản lý. Mô hình này đã được nhiều quốc gia áp dụng để thúc đẩy đổi mới sáng tạo mà không làm gia tăng rủi ro hệ thống.

Tại Singapore, Regulatory Sandbox của Cơ quan Tiền tệ Singapore (MAS) đã giúp nhiều startup fintech phát triển mà vẫn đảm bảo tuân thủ quy định an toàn tài chính. Trong khi đó, Trung Quốc đã thử nghiệm sandbox trong lĩnh vực gọi xe và thương mại điện tử, giúp chính phủ kiểm soát dữ liệu người dùng và ngăn chặn cạnh tranh không lành mạnh.

Ở Việt Nam, sandbox đã được áp dụng trong lĩnh vực tài chính với Quyết định số 316/QĐ-TTg (2021) về thí điểm Mobile Money. Kết quả cho thấy hiệu quả rõ rệt, với 8,8 triệu khách hàng sử dụng Mobile Money, trong đó 6,3 triệu khách hàng ở vùng sâu, vùng xa. Tuy nhiên, sandbox hiện mới chỉ giới hạn trong lĩnh vực tài chính, chưa có khung thử nghiệm dành cho thương mại điện tử, logistics số hay nội dung số.

Một sandbox dành cho nền tảng số có thể giúp giải quyết các vấn đề về thuế, bảo vệ quyền lợi lao động, kiểm soát cạnh tranh và đảm bảo sự minh bạch của thị trường. Tuy nhiên, nếu không được thiết kế hợp lý, sandbox có thể trở thành một rào cản làm chậm tốc độ phát triển của doanh nghiệp, khiến Việt Nam mất lợi thế cạnh tranh so với các quốc gia khác.

Hướng đi nào cho sandbox tại Việt Nam?

Để tận dụng lợi ích của sandbox mà không làm cản trở sự đổi mới, Việt Nam cần có một chiến lược triển khai phù hợp. Sandbox không thể áp dụng cứng nhắc mà cần có sự linh hoạt để phù hợp với từng lĩnh vực khác nhau.

Sandbox trong thương mại điện tử và logistics số có thể thử nghiệm các mô hình giao hàng tự động, ứng dụng AI trong quản lý chuỗi cung ứng. Điều này đặc biệt quan trọng khi tổng giá trị giao dịch TMĐT Việt Nam dự kiến đạt 35 tỷ USD vào năm 2025.

Sandbox trong tài chính số cần được mở rộng hơn nữa, đặc biệt trong ngân hàng số, cho vay ngang hàng (P2P lending) và bảo hiểm công nghệ. Với tổng giá trị giao dịch thanh toán số đạt 28 tỷ USD vào năm 2023, Việt Nam cần một khung pháp lý linh hoạt để kiểm soát rủi ro tài chính.

Cuối cùng, sandbox cho kinh tế sáng tạo và nội dung số sẽ giúp phát triển livestream bán hàng, giáo dục trực tuyến và blockchain. Việt Nam đang là một trong những thị trường livestream TMĐT phát triển nhanh nhất Đông Nam Á, với doanh thu dự kiến 10 tỷ USD vào năm 2025.

Theo Viện Nghiên cứu Chính sách và Chiến lược, một sandbox hiệu quả cần đảm bảo tự do kinh doanh, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và đồng bộ với luật pháp hiện hành. Nếu được triển khai hợp lý, sandbox sẽ giúp Việt Nam duy trì tốc độ phát triển bền vững trong nền kinh tế số.

>> Việt Nam đang bùng nổ AI, cơ hội vươn mình thành 'ông lớn' công nghệ mới?