Cổ tự nghìn năm tuổi chứa nhiều hiện vật quý, được xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia
Tường vách của chùa sạch sẽ, tinh khiết, không vương chút bụi trần, hành lang bao quanh tạo nên không gian yên tĩnh, thanh tịnh bốn mùa.
Nằm tại làng Duy Tinh, xã Văn Lộc, huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa, chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh là một ngôi chùa cổ kính, có bề dày lịch sử hàng nghìn năm. Với lối kiến trúc độc đáo, chùa không chỉ mang đậm nét đẹp văn hóa mà còn lưu giữ dấu ấn lịch sử sâu sắc của vùng đất Duy Tinh nói riêng và tỉnh Thanh Hóa nói chung.
Theo lời kể của các cụ cao niên trong làng và những tài liệu lịch sử, trước thời nhà Lý, Thanh Hóa là quận Cửu Chân, lỵ sở quận Cửu Chân đóng tại làng Giàng (Thiệu Hóa). Khi Lý Công Uẩn dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long năm 1010, chia nước ta làm 24 lộ. Vua Lý chuyển lỵ sở Thanh Hóa từ làng Giàng (Thiệu Hóa) về làng Duy Tinh (Hậu Lộc).
Theo nội dung văn bia tại chùa, chưa rõ chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh được khởi dựng vào năm nào, chỉ biết chùa được sửa lại vào năm 1118. Văn bia chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh dựng năm 1118 (hiện còn ở chùa) ghi rõ: “Tháng hai năm Bính Thân niên hiệu Hội Tường Đại Khánh thứ bảy (1116), nhà vua đi tuần phương Nam, đến địa hạt châu Ái, thuyền rồng đậu lại, xe loan tạm dừng, cờ xí lóa trời, vũ vệ ngợp mây... Ngoài nơi biên tái, được gợi ơn sâu, thực là việc ngàn năm khó gặp, mà vinh hạnh sâu sắc của cả một vùng”.
Đây là chuyến tuần du phương Nam của Vua Lý Nhân Tông nhằm nắm bắt tình hình và kiểm tra công việc của các quan lại địa phương. Sau khi nhà vua trở về kinh đô, để tỏ lòng biết ơn và cầu chúc quốc vận bền vững, quan Thông phán họ Chu, người đang tạm quyền cai quản quận Cửu Chân, đã cho trùng tu chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh và dựng bia đá ghi lại sự kiện này.
Bia đá được hoàn thành vào năm 1118, với nội dung bài văn bia dài khoảng 2.000 chữ. Bài văn chủ yếu ca ngợi công đức của và miêu tả quá trình xây dựng chùa do quan họ Chu chủ trì. Trong văn bia, có những câu từ, đoạn văn nói về đạo Phật với ý nghĩa sâu sắc, văn chương mượt mà. Đây được xem là bài văn bia dài nhất và cổ xưa nhất còn lưu giữ được cho đến ngày nay.
Về mặt kiến trúc, chùa được xây dựng công phu với những hoa văn tinh xảo. Mái chùa lợp ngói mũi hài, nóc nhà uốn lượn mềm mại như cánh chim trĩ đang xòe rộng, đầu cột được chạm trổ hình phượng múa, lân chầu đầy sống động. Tường vách của chùa sạch sẽ, tinh khiết, không vương chút bụi trần, hành lang bao quanh tạo nên không gian yên tĩnh, thanh tịnh bốn mùa. Bên cửa chùa là khu vườn thơm ngát với những khóm lan mềm mại đẫm sương. Phía bên trái có ao sen, mặt nước trong xanh với những đóa hoa sen tươi tốt.
Khuôn viên chùa rộng rãi, với cổng tam quan nổi bật có hai voi đá chầu đối diện nhau. Trên cổng tam quan có gác chuông, đi sâu vào phía Tây là hai khánh đá. Bên trái có bia ghi tên những người đã đóng góp công đức xây dựng chùa. Chùa được chia thành ba cung: Đệ nhất, Đệ nhị và Đệ tam, tạo nên không gian trang nghiêm và thanh tịnh.
Chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh mang giá trị to lớn về mặt lịch sử và văn hóa, là một trong số ít ngôi chùa cổ từ thời Lý còn tồn tại ở Thanh Hóa. Chùa hiện vẫn bảo tồn được nhiều hiện vật cổ quý hiếm như: kiến trúc độc đáo, các bức tượng Phật, tấm bia thời Lý (khắc năm 1118), tấm bia thời Lê (khắc năm 1604), bệ đá hình sư tử đội tòa sen (tương tự như bệ đá tại chùa Thầy, Hà Nội), các tượng gỗ có từ thế kỷ XVII, chuông đúc thời Gia Long (năm 1818), cùng ngói lá đề và gạch hoa từ thời Lý.
Với những giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt, chùa đã được công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia vào năm 1990 và đến năm 2019, chùa được công nhận là điểm du lịch cấp tỉnh, thu hút đông đảo khách thập phương.
