'Cổng trời' gần 200 tuổi trên đỉnh đèo Ngang: Được bao quanh bởi 1.000 bậc thang bằng đá, nét cổ kính vẫn vẹn nguyên và câu chuyện nguy cơ trở thành phế tích kéo dài hơn 20 năm

"Cổng trời" gần 200 tuổi với vết hằn chiến tranh qua nhiều năm tháng

Dãy Hoành Sơn bắt đầu từ dãy Giăng Màn, còn gọi là Khai Trường Sơn, thuộc xã Dân Hóa, huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình. Nó kéo dài từ Tây sang Đông, với những ngọn núi cao nối tiếp nhau đến khi chạm biển.

Từ phía Hà Tĩnh đi lên Hoành Sơn Quan có 1.000 bậc thang đá, được quan quân nhà Nguyễn xẻ núi tạo ra từ xưa. Trên đỉnh núi, có một cổng thành mà người dân thường gọi là "Cổng Trời". Cổng này cao 4m, với ba chữ "Hoành Sơn Quan" đắp nổi trên đó và tường thành kéo dài hai bên. Công trình kiến trúc thành lũy này vẫn còn khá nguyên vẹn, mang vẻ trầm mặc và cổ kính.

Với vị trí chiến lược vô cùng quan trọng, dãy Hoành Sơn đã chứng kiến nhiều dấu ấn của chiến tranh từ thời cổ đến hiện đại ở Việt Nam. Theo tài liệu lịch sử, nơi đây từng là chiến trường giữa Đại Việt và Chăm Pa; dưới thời nhà Nguyễn, Đèo Ngang và dãy Hoành Sơn còn liên quan đến sự kiện trấn thủ Thuận Hóa và mở mang bờ cõi. Trong thời kỳ Trịnh - Nguyễn phân tranh (1570-1786), sông Gianh thuộc Quảng Bình được dùng làm ranh giới phân chia Nam - Bắc, với Đèo Ngang là điểm chốt trọng yếu của quân Trịnh ở phía Bắc.

Trước đó, từ thời vua Gia Long, dãy Hoành Sơn đã được sử dụng làm ranh giới giữa hai tỉnh: phía Bắc thuộc Hà Tĩnh, còn phía Nam thuộc Quảng Bình. Đến năm 1833, vua Minh Mạng cho xây dựng cửa ải trên núi Hoành Sơn, nhằm kiểm soát dân chúng và ngăn chặn kẻ gian qua lại, được gọi là Hoành Sơn Quan. Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, Đèo Ngang là điểm trọng yếu, chứng kiến cuộc đấu tranh anh dũng của quân đội ta trong việc bảo vệ con đường huyết mạch.

Bên cạnh những dấu tích lịch sử, cổng Hoành Sơn Quan với những bậc đá rêu phong dường như vẫn còn lưu giữ dấu chân của các bậc tiền nhân từng đi qua con đường thiên lý Nam Bắc, và cả những tao nhân mặc khách đã ghé qua, để lại cho hậu thế những câu sấm truyền, những vần thơ trữ tình lãng mạn. Nơi đây đã trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều văn nhân, trong đó có bài thơ nổi tiếng "Qua Đèo Ngang" của Bà Huyện Thanh Quan:

"Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà,

Cỏ cây chen lá, đá chen hoa.

Lom khom dưới núi, tiều vài chú,

Lác đác bên sông, chợ mấy nhà.

Nhớ nước đau lòng con quốc quốc,

Thương nhà mỏi miệng cái gia gia.

Dừng chân đứng lại trời non nước,

Một mảnh tình riêng, ta với ta."

Câu chuyện nguy cơ trở thành phế tích kéo dài hơn 20 năm

Hoành Sơn Quan tồn tại gần 200 năm trên đỉnh đèo Ngang, được coi là một công trình lịch sử có giá trị quan trọng. Tuy nhiên, di tích này đang xuống cấp nghiêm trọng, với tường thành hoang phế và cây cỏ mọc um tùm xung quanh. Nhiều năm qua, di tích đã bị xâm hại bởi những hình vẽ, chữ viết và chữ ký của người dân và du khách.

Từ khi xây dựng đến nay, Hoành Sơn Quan ít được trùng tu và bảo vệ đúng cách, dẫn đến sự suy giảm vai trò và giá trị lịch sử của nó. Trước đây, con đường từ đường lớn lên di tích có những bậc thang đá nhỏ, quanh co và khó di chuyển, đã xuống cấp theo thời gian. Trong năm 2022, UBND xã Kỳ Nam (thị xã Kỳ Anh) đã tu bổ và nâng cấp các bậc thang này với kinh phí khoảng 200 triệu đồng từ ngân sách tỉnh Hà Tĩnh.

Một trong những nguyên nhân khiến Hoành Sơn Quan có nguy cơ trở thành phế tích là sự mập mờ trong phân định địa giới hành chính và trách nhiệm quản lý. Vào năm 2002, cơ quan chức năng hai tỉnh Quảng Bình và Hà Tĩnh đã tổ chức các cuộc họp liên quan đến Hoành Sơn Quan. Phía Hà Tĩnh đưa ra bản đồ ranh giới mới để khẳng định "Cổng Trời" thuộc về tỉnh mình, nhưng phía Quảng Bình không đồng ý. Cả Quảng Bình và Hà Tĩnh đều xếp hạng Hoành Sơn Quan là Di tích Lịch sử - Văn hóa vào các năm 2002 và 2005.

Cả hai địa phương này đã đề nghị Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận Hoành Sơn Quan là Di tích Quốc gia. Tuy nhiên, do tranh chấp địa giới, đề nghị của cả hai tỉnh đều không được chấp nhận. Từ đó đến nay, Hoành Sơn Quan vô tình bị chia làm hai, phía Bắc do Hà Tĩnh quản lý, còn phía Nam thuộc Quảng Bình.

Theo Dân Trí, Tiến sĩ sử học Nguyễn Khắc Thái cho rằng việc Hoành Sơn Quan chưa được công nhận là Di tích Quốc gia là một thiếu sót. Ông nhấn mạnh rằng Hoành Sơn Quan không chỉ có giá trị về mặt lịch sử và văn hóa, gắn liền với quá trình phát triển của đất nước, mà còn là một danh thắng trên dãy Hoành Sơn. Nếu được quan tâm đầu tư đúng mức, di tích này có thể trở thành một điểm du lịch tiềm năng.

*Tham khảo: Báo Dân Trí, Tạp chí Việt Nam Hương Sắc, Báo VnExpress

>> Vào căn hầm quân sự thuộc di tích lịch sử đặc biệt của Việt Nam: Từng là cơ quan 'đầu não' của thực dân Pháp, nơi bắt sống tướng Đờ Cát cách đây 70 năm