Cú khoan tình cờ mở ra kho báu 2.000 tỷ USD, giúp một quốc gia giàu có tột đỉnh nhưng nay lao đao vì... quá giàu

Một lần khoan thăm dò tưởng như vô vọng vào năm 1969 đã làm thay đổi hoàn toàn số phận của Na Uy. Khi công ty dầu khí Phillips Petroleum quyết định khoan giếng dầu cuối cùng ở vùng biển Ekofisk trước khi rút lui khỏi thềm lục địa Na Uy, họ không ngờ lại tìm thấy một trong những mỏ dầu ngoài khơi lớn nhất châu Âu thời điểm đó.

Mỏ Ekofisk – với trữ lượng ước tính ban đầu hơn 3,5 tỷ thùng dầu quy đổi – nhanh chóng trở thành nền móng cho một Na Uy hùng mạnh về kinh tế. Trong hơn 50 năm qua, riêng nguồn thu từ mỏ này đã mang lại hàng trăm tỷ USD, góp phần hình thành quỹ tài sản quốc gia khổng lồ của đất nước Bắc Âu.

Từ một quốc gia nghèo tài nguyên, Na Uy vươn mình thành cường quốc dầu khí và thiết lập Quỹ tài sản quốc gia vào giữa thập niên 1990 nhằm đầu tư nguồn thu từ dầu mỏ. Tính đến nay, quỹ này đã tích lũy tới 2.000 tỷ USD – tương đương gần 340.000 USD cho mỗi người dân – và là quỹ tài sản lớn nhất thế giới.

Dòng tiền từ dầu khí và quỹ đầu tư đã giúp Na Uy duy trì tỷ lệ thất nghiệp và nợ công thấp, đồng thời xây dựng hệ thống an sinh xã hội kiểu mẫu. Nhưng nghịch lý bắt đầu lộ diện: người dân nghỉ ốm nhiều hơn, chất lượng giáo dục giảm sút, hạ tầng đội vốn và hiệu quả đầu tư công bị đặt dấu hỏi.

Một câu hỏi lớn đang được đặt ra: Liệu một quốc gia có thể... “giàu đến mức tổn hại chính mình?".

Hệ lụy của sự sung túc

Cựu chuyên gia tư vấn McKinsey – Martin Bech Holte – đã khơi lại cuộc tranh luận này trong cuốn sách “Quốc gia trở nên quá giàu”. Ông dẫn ví dụ về tuyến tàu điện ngầm ở Oslo có chi phí thực tế gấp 6 lần dự toán, hay các khoản ưu đãi thuế dành cho ngành điện gió và dầu khí bị cho là thiếu hiệu quả.

Tỷ lệ nợ hộ gia đình tại Na Uy đã vọt lên 220% thu nhập – cao nhất trong các quốc gia thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) – phản ánh niềm tin ăn sâu rằng nhà nước sẽ lo cho họ khi về hưu.

Không chỉ vậy, Na Uy cũng chi tới 20.000 USD/năm cho mỗi học sinh – mức cao thứ hai trong OECD – nhưng điểm số PISA (Chương trình đánh giá học sinh quốc tế) lại lao dốc kể từ năm 2015.

Về y tế, quốc gia này dành 8% GDP cho phúc lợi bệnh tật, gấp 4 lần mức trung bình các nước phát triển. Trung bình một người lao động toàn thời gian nghỉ ốm 27,5 ngày mỗi năm – cao nhất trong OECD.

Một tín hiệu đáng lo hơn là năng suất lao động – thước đo tăng trưởng dài hạn – gần như dậm chân tại chỗ trong hai thập kỷ qua, xếp cuối nhóm những nền kinh tế phát triển.

Đầu tư cho nghiên cứu phát triển cũng giảm mạnh sau đại dịch, trong khi số lượng startup gọi vốn thành công ở giai đoạn đầu trong năm qua thấp kỷ lục. Nhiều doanh nhân cho rằng hệ thống thuế nặng đang khiến người giàu dần rời bỏ đất nước.

Bên cạnh đó, Bech Holte còn nêu lên tình trạng chi tiêu công thiếu kiểm soát như dự án thu giữ carbon trị giá 2,6 tỷ USD chưa rõ hiệu quả, hay tuyến đường sắt khởi công từ năm 2019 có thể ngốn tới 300 triệu USD/km – mức chi phí “khó tin” ngay cả với các nước giàu.

Phía sau ánh hào quang dầu mỏ

Mặc dù kinh tế đã đa dạng hơn, Na Uy vẫn phụ thuộc lâu dài vào dầu khí khi ngành này chiếm 21% GDP và tạo việc làm cho hơn 200.000 người – tức 1/10 lực lượng lao động tư nhân.

Khi thế giới ngày càng quyết liệt với mục tiêu cắt giảm nhiên liệu hóa thạch, nguồn thu đổ vào quỹ tài sản quốc gia đang đối mặt nguy cơ cạn dần. Nếu không có chiến lược chuyển đổi rõ ràng, Na Uy sẽ đứng trước cú sốc tài khóa trong tương lai.

Ban đầu, quỹ tài sản được thiết kế để chỉ rút 3% lợi nhuận kỳ vọng mỗi năm nhằm đảm bảo bền vững. Thế nhưng khi giá trị quỹ tăng vọt, nhiều chính trị gia lại tận dụng “kẽ hở hợp pháp” để rút tới 20% ngân sách quốc gia từ đây mà vẫn không vi phạm quy định.

Holte ví Na Uy như một người thừa kế ngập trong tài sản. Ông bình luận: “Chúng ta có số tiền gấp 6 lần thu nhập hằng năm trong tài khoản – và điều đó khiến chúng ta chọn con đường dễ dãi”.

Ông cảnh báo rằng nếu không có những cải cách nghiêm túc, Na Uy đang tự đánh mất một cơ hội phát triển vàng mà ít quốc gia phương Tây hiện đại nào có được.