Di dời hơn 53.000 nhân khẩu thuộc 52 xã, Việt Nam ‘bắt tay’ cùng Liên Xô xây dựng nhà máy thủy điện đầu tiên của miền Bắc

Nhà máy Thủy điện Thác Bà là đứa con đầu lòng của ngành Thủy điện Việt Nam, được xây dựng đầu tiên ở miền Bắc nước ta trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội.

Công tác khảo sát và thiết kế bản vẽ được thực hiện từ năm 1959-1961 bởi các kỹ sư hàng đầu của Việt Nam và Liên Xô. Ba năm sau, vào ngày 19/8/1964, trong sự chứng kiến của đông đảo người dân, cán bộ, công nhân và chuyên gia Liên Xô, đại diện Chính phủ hai nước đã chính thức đổ mẻ bê tông đầu tiên vào móng công trình, đánh dấu sự khởi công của Nhà máy Thủy điện Thác Bà.

Để xây dựng công trình trọng điểm này, toàn tỉnh Yên Bái (cũ) có 52 xã phải di dời một phần hoặc toàn bộ, với 8.913 hộ dân và hơn 53.000 nhân khẩu. Ngoài ra, các lực lượng chức năng cũng di dời hơn 35.000 hài cốt, hàng chục nhà thờ, đền chùa, công sở, bệnh viện và kho tàng... Quá trình làm ngập lòng hồ cũng đã làm mất hơn 5.300ha ruộng (chiếm 1/4 diện tích và 1/3 sản lượng lương thực hàng năm của tỉnh), 2.000ha đất màu và hơn 20.000ha rừng.

Hàng nghìn công nhân, lao động và bộ đội đã tình nguyện đóng góp sức trẻ cho công trình này. Trong giai đoạn chiến tranh phá hoại lần thứ nhất của đế quốc Mỹ, Nhà máy Thủy điện Thác Bà cùng với Sân bay Yên Bái, Nhà máy Z183 và tuyến đường sắt Yên Bái - Lào Cai trở thành mục tiêu đánh phá trọng điểm của không quân Mỹ.

Sau 10 năm nỗ lực vượt qua khó khăn, công trình chính thức được khánh thành vào ngày 5/10/1971. Đây là dấu mốc lịch sử quan trọng, thể hiện tinh thần đoàn kết, quyết tâm chinh phục thiên nhiên và biến tiềm năng sông nước thành nguồn điện quý giá phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Ban đầu, Nhà máy Thủy điện Thác Bà có chức năng chính là cung cấp nguồn điện ổn định phục vụ đời sống người dân miền Bắc và là nền tảng cho phát triển các ngành kinh tế trọng điểm.

Ngày nay, với sự hỗ trợ của khoa học - công nghệ hiện đại, nhà máy còn đóng vai trò điều tiết lũ cho vùng Đồng bằng sông Hồng, phát triển du lịch, cải thiện môi trường và bảo tồn hệ sinh thái tự nhiên.

Năm 2022, Nhà máy Thủy điện Thác Bà 2 chính thức được khởi công xây dựng trên sông Chảy, tại khu vực thị trấn Thác Bà, các xã Hán Đà, Vĩnh Kiên, tỉnh Yên Bái cũ (nay thuộc tỉnh Lào Cai) và xã Mỹ Bằng cũ (tỉnh Tuyên Quang); cách nhà máy hiện hữu khoảng 7km.

Theo hồ sơ thiết kế, Thủy điện Thác Bà 2 là bậc dưới của Thác Bà hiện hữu, vận hành theo nguyên tắc hứng nước xả xuống từ bậc trên để phát điện, tận dụng hiệu quả 2,3 tỷm³ nước của hồ chứa. Nhà máy có mức dâng nước trung bình 23m, vận hành với ba tổ máy phát điện.

Vào lúc 10h43 sáng 3/4/2025, tổ máy số 1 chính thức hòa lưới điện quốc gia. Trong cùng ngày, hai tổ máy còn lại cũng lần lượt vận hành thương mại.

Sau khi đi vào hoạt động, Nhà máy Thủy điện Thác Bà 2 dự kiến đóng góp khoảng 70 triệu kWh/năm cho hệ thống điện quốc gia, góp phần đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.

Bên cạnh vai trò phát điện, hồ Thác Bà - hồ nước được hình thành sau khi hoàn tất đập thủy điện còn mang giá trị lớn về du lịch. Với diện tích gần 20.000ha mặt nước, hơn 1.300 đảo xanh lớn nhỏ cùng hệ thống hang động ẩn sâu trong núi đá vôi, nơi đây được xem là một kỳ quan thiên nhiên của Yên Bái. Hồ Thác Bà đã được công nhận là Di tích Lịch sử - Danh thắng cấp Quốc gia từ tháng 9/1996