Hai đỉnh cao điện ảnh về Cách mạng Tháng Tám

Hơn nửa thế kỷ vẫn “đương đại”

Hầu như không gián đoạn, suốt từ khi được công chiếu đến nay, cứ đến dịp kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám thành công, đài truyền hình T.Ư và địa phương đều chọn chiếu lại Sao Tháng Tám - được cho là kinh điển của điện ảnh cách mạng. Sau nửa thế kỷ nhìn lại, giảng viên Phương Dung (Trường ĐH Sân khấu & Điện ảnh) đánh giá, tác phẩm thể hiện rất rõ tư duy điện ảnh tân tiến của cố đạo diễn Trần Đắc.

Thay vì mô tả một chiều, ông chọn lối tiếp cận hiện thực sinh động, thậm chí có phần táo bạo với thời điểm ra mắt. Trường đoạn mô tả nạn đói năm Ất Dậu 1945 thực sự là một cơn ám ảnh thị giác.

Ở đây, ngoài diễn xuất chân thực của diễn viên, trường nhìn của khán giả còn được nối dài nhờ cách kết hợp những bức ảnh người đói của Võ An Ninh. Song song, các phân cảnh về tầng lớp địa chủ lại được dàn dựng với bối cảnh xa hoa, từ bộ salon “mô đéc” cho đến từng nếp áo dài lụa bóng.

“Từng khung hình như một lát cắt xã hội được trau chuốt kỹ lưỡng: đám người da bọc xương vật vờ như những cái bóng khắp các hang cùng, ngõ hẻm, với tiếng khóc, tiếng rên, tiếng kêu ai oán,... khuôn chợ quê quạnh hiu, đối lập với tiệc tùng linh đình của tầng lớp quan lại địa chủ.

Mỗi chi tiết đều cho thấy sự nhạy bén với mỹ học điện ảnh và tinh thần tài liệu hóa lịch sử. Đó là lý do bộ phim vẫn sống động trong ký ức nhiều thế hệ, nó khiến người xem thấy và cảm được lịch sử bằng ngôn ngữ hiện đại của điện ảnh”, giảng viên Phương Dung phân tích.

Sao Tháng Tám được sản xuất nhân dịp kỷ niệm 30 năm Cách mạng Tháng Tám thành công, đặt trọng tâm vào quá trình vận động cách mạng ở Hà Nội những năm tiền khởi nghĩa.

Tác phẩm ban đầu nhằm tái hiện sự kiện lịch sử trọng đại, tuy nhiên, chính việc khai thác nhân vật dưới góc nhìn đời thường, như hình tượng nữ cán bộ cách mạng Nhu, cùng cách dàn dựng tinh tế của đạo diễn Trần Đắc, đã giúp phim thoát khỏi khung kịch bản khô cứng.

Không chỉ là phim tuyên truyền, Sao Tháng Tám chạm tới những tầng sâu cảm xúc con người: cảnh đói nghèo ám ảnh, mâu thuẫn xã hội sắc nét, và đặc biệt là kết thúc đầy khí thế khi quần chúng vùng lên giành chính quyền. Bộ phim đã mang đến một trong những vai diễn để đời của NSND Thanh Tú và ghi danh tại nhiều liên hoan phim quốc tế. Đây là điều hiếm thấy ở một phim cách mạng thời đó.

Cùng đề tài cách mạng, Đến hẹn lại lên của đạo diễn Trần Vũ xoay quanh chuyện tình của liền chị quan họ Nết (NSND Như Quỳnh thủ vai), lấy bối cảnh Bắc Ninh trước Cách mạng Tháng Tám.

Cũng có xuất phát điểm là một phim mang tính cổ động, nhấn mạnh vai trò của nhân dân trong cách mạng, song cuối cùng bộ phim lại gây tiếng vang vì khắc họa sâu sắc số phận con người, đặc biệt là phụ nữ nông thôn Việt Nam dưới ách phong kiến và địa chủ.

Đạo diễn Trần Vũ đã khéo léo đặt tình yêu trong bối cảnh đấu tranh xã hội, làm nổi bật sự gắn kết giữa cảm xúc cá nhân và lý tưởng cách mạng. Nhạc phim, bối cảnh làng quê, phong tục và tiếng hát quan họ... hòa quyện tạo nên chất thơ và nét đẹp văn hóa hiếm có, đầy biểu cảm.

Đạo diễn Vương Đức nhận xét: “Ngày nay, khi nhìn lại, khán giả không chỉ thấy Sao tháng Tám và Đến hẹn lại lên như những bộ phim cổ động, mà là di sản nghệ thuật của thời kỳ hậu chiến.

Các đạo diễn không chỉ tuyên truyền lý tưởng mà còn lắng nghe con người, kể câu chuyện của nhân dân bằng thứ ngôn ngữ dung dị nhưng đầy sức mạnh. Ở thời nào cũng vậy, khi nghệ thuật được làm bằng sự chân thành, nó có thể đi xa hơn mọi giới hạn chính trị tạm thời”.

Làm thay đổi số phận diễn viên

Nhớ về bộ phim đầu tay biến một nghệ sĩ cải lương thành một diễn viên điện ảnh, NSND Như Quỳnh chia sẻ: “20 tuổi, lần đầu tiên tôi làm việc với đạo diễn Trần Vũ, ông rất kỹ lưỡng từ những tiểu tiết nhỏ. Để tìm được những bộ áo tứ thân, áo the khăn xếp, ô lục soạn, bộ dây xà tích... người của đoàn phim phải đi khắp 49 làng quan họ ở Bắc Ninh để gom góp.

Khi nhận vai Nết, tôi cũng không hiểu vì sao mình được chọn. Mãi sau thấy đạo diễn cầm tấm ảnh đời thường của tôi, tôi mới biết mình được chọn nhờ tấm ảnh này. Cho đến giờ tôi vẫn chưa tìm ra ai là người chụp mình vào khoảnh khắc ấy”.

NSND Như Quỳnh cho biết, khi được vào vai nữ chính trong Đến hẹn lại lên, bà gần như chưa có tiếng tăm gì, diễn viên đóng vai Chi (người yêu Nết) là Vũ Tự Lẫm, cũng là tay ngang - một anh Hai quan họ chưa từng có kinh nghiệm đứng trước ống kính. Nhưng đạo diễn Trần Vũ vẫn chọn họ.

Con mắt xanh và quyết định táo bạo của ông chẳng những không gây thất vọng mà còn đạt thành công ngoài mong đợi. Tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ III (năm 1975), phim giành được giải Bông sen Vàng, Như Quỳnh được trao giải Nữ diễn viên xuất sắc nhất. Sau đó, Đến hẹn lại lên cũng đoạt Giải thưởng chính tại Liên hoan phim quốc tế Karlovy Vary năm 1976.

Đối với Sao Tháng Tám, NSND Thanh Tú cũng cho rằng vai chị Nhu là “một mốc son đỉnh cao trong sự nghiệp” của mình, đến mức “rất khó có một nhân vật như thế” và cảm thấy sau vai này mình không thể diễn được vai nào như vậy nữa. Một phần vì vậy, bà quyết định ngừng đóng phim một thời gian để học đạo diễn và dạy học.

Thời điểm Sao Tháng Tám ra rạp, ngay cả cố đạo diễn Trần Đắc cũng chưa từng nghĩ “đứa con” của ông lại thành công vang dội đến thế, trở thành tác phẩm kinh điển của điện ảnh Việt. Phim được mang dự Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 4 (năm 1977) và giành Bông sen Vàng, nữ diễn viên Thanh Tú được trao giải Nữ diễn viên chính xuất sắc nhất.

Đến nay, nhiều cảnh trong Sao Tháng Tám vẫn được coi là tư liệu lịch sử quý giá. Cảnh cướp chính quyền ở Bắc Bộ phủ, hay những cảnh về nạn đói năm Ất Dậu. Đoàn phim huy động hàng nghìn diễn viên quần chúng với phục trang, tạo hình đúng bối cảnh năm 1945.

Gần nửa thế kỷ trôi qua, mỗi khi nhớ lại quá trình quay phim, “chị Nhu” thường nhấn mạnh, bà và ê-kíp đã làm phim bằng “cái tâm với nghệ thuật, với đất nước và cuộc cách mạng”.