Nền kinh tế thứ 4 thế giới khốn khổ vì gạo: Giá tăng phi mã, học sinh phải cắt cơm trưa, siêu thị giới hạn mỗi người dân chỉ được mua 1 gói

Khủng hoảng thiếu gạo tại Nhật Bản – vốn âm ỉ từ năm 2023 – đang đẩy giá mặt hàng thiết yếu này lên mức kỷ lục, gây áp lực lên chi phí sinh hoạt và thổi bùng sự bất mãn trong dân chúng, trong bối cảnh cuộc tổng tuyển cử tháng 7 đang đến gần.

Tính đến tháng 6, một túi gạo 5kg tại Nhật có giá trung bình khoảng 4.223 yên (tương đương 29,15 USD), gần gấp đôi so với cùng kỳ năm ngoái. Một số trường học đã phải cắt giảm số ngày phục vụ cơm trong bữa trưa. Nhiều cửa hàng và nhà hàng buộc phải tăng giá các món ăn có gạo.

Cuộc khủng hoảng bắt nguồn từ vụ mùa hè năm 2023 – một mùa hè nắng nóng gay gắt khiến sản lượng gạo giảm xuống mức thấp nhất trong hơn một thập kỷ. Trong khi đó, làn sóng khách du lịch hậu COVID-19 cùng nhu cầu tăng vọt từ ngành nhà hàng càng khiến nguồn cung thêm căng thẳng.

Đến tháng 8/2024, lo ngại về một trận động đất lớn theo cảnh báo của chính phủ đã khiến người dân đổ xô tích trữ gạo. Trận động đất không xảy ra, nhưng giá gạo thì tăng vọt.

Giải quyết tình trạng này không hề đơn giản, bởi hệ thống quản lý ngành gạo của Nhật vốn đã tồn tại hàng chục năm và mang đậm dấu ấn chính trị.

Từ thập niên 1970, khi Nhật Bản đối mặt với tình trạng dư thừa gạo, chính phủ đã chi hàng nghìn tỷ yên để thu mua và dự trữ. Đến năm 1978, một chính sách chính thức được áp dụng để khuyến khích nông dân giảm sản lượng.

Dù chính sách này bị bãi bỏ vào năm 2018, chính phủ vẫn gián tiếp kiểm soát cung bằng cách trợ cấp cho nông dân tuân thủ hạn ngạch sản xuất gạo hàng năm – vốn ngày càng bị cắt giảm để phù hợp với dân số đang thu hẹp. Kết quả là cung – cầu trở nên căng như dây đàn, gần như không còn dư địa để ứng phó khi xảy ra biến động đột ngột.

Thêm vào đó, Nhật áp thuế rất cao với gạo nhập khẩu: ngoài hạn ngạch miễn thuế chỉ khoảng 770.000 tấn mỗi năm, gạo nhập ngoài quota phải chịu thuế lên tới khoảng 200%. Trong năm ngoái, Nhật sản xuất 7,34 triệu tấn gạo – bao gồm cả gạo dùng làm thức ăn gia súc và nguyên liệu chế biến.

Ngành gạo Nhật Bản hiện vẫn duy trì ảnh hưởng chính trị lớn và có mối quan hệ chặt chẽ với Đảng Dân chủ Tự do cầm quyền. Nhiều khu vực bầu cử dao động, trong đó có quê nhà Tottori-Shimane của Thủ tướng Shigeru Ishiba, phụ thuộc vào phiếu của các tổ chức nông nghiệp. Điều này buộc ông Ishiba phải cân bằng giữa lợi ích của cử tri nông thôn và những người tiêu dùng thành thị đang mong muốn giá gạo hạ nhiệt.

Gánh nặng cho hộ gia đình

So với mức 2.130 yên/túi năm ngoái, giá gạo hiện nay đã tăng gấp đôi. Lạm phát lõi tại Nhật trong tháng 4 tăng 3,5% – phần lớn do giá gạo leo thang. Người Nhật hiện tiêu thụ trung bình 140 gram gạo mỗi ngày, tương đương hơn 51kg mỗi năm.

Nhiều món ăn truyền thống như onigiri (cơm nắm), sushi, bento đã tăng giá. Một số siêu thị còn giới hạn mỗi khách hàng chỉ được mua một túi gạo, do một số loại gạo bắt đầu khan hiếm.

Từ năm 1995, Nhật đã tích trữ khoảng 910.000 tấn gạo phòng ngừa khẩn cấp – tương đương hơn 13 tỷ bát cơm. Tuy nhiên, phần lớn số gạo đấu giá từ kho dự trữ hồi tháng 3 vẫn chưa đến được các siêu thị.

Lý do, theo Bộ Nông nghiệp, là do gạo bị “tắc nghẽn” trong chuỗi cung ứng nhiều tầng lớp: từ nông dân đến đại lý thu mua, rồi tới nhà buôn, trước khi đến tay nhà bán lẻ. Chính sự phức tạp này làm tăng nguy cơ găm hàng và đẩy giá.

Cuối tháng 5, Bộ trưởng Nông nghiệp Shinjiro Koizumi đã tung thêm 300.000 tấn gạo dự trữ, lần này bán trực tiếp cho các nhà bán lẻ lớn như Rakuten và Aeon theo hợp đồng giá cố định, bỏ qua khâu đấu thầu. Rakuten đã nhanh chóng bán hết gạo với mức giá chỉ bằng một nửa giá thị trường – 2.138 yên/túi.

Tháng 4, Nhật Bản lần đầu tiên nhập khẩu gạo từ Hàn Quốc kể từ năm 1999, với lô đầu tiên chỉ 2 tấn. Tuy nhiên, ý tưởng mở rộng nhập khẩu gạo Mỹ – từng được cân nhắc trong đàm phán thương mại – đã vấp phải phản ứng dữ dội từ nông dân trong nước.

Trong nhiệm kỳ trước của Tổng thống Trump, cựu Thủ tướng Shinzo Abe đã bảo vệ "vùng đất thánh" là ngành gạo, đồng thời mở cửa cho thịt bò Mỹ. Đến nay, truyền thông Nhật vẫn gọi ngành gạo là “khu vực bất khả xâm phạm” trong đàm phán thương mại.

Tháng 5, Bộ trưởng Nông nghiệp khi đó là Taku Eto đã đùa rằng ông không bao giờ phải mua gạo vì được tặng quá nhiều – một phát ngôn bị cho là vô cảm giữa lúc người dân vật lộn với giá cả leo thang. Ông nhanh chóng bị thay thế bởi Koizumi.

Theo khảo sát của NHK, 45% người dân tin rằng giá gạo sẽ vẫn cao, trong khi chỉ 43% lạc quan rằng giá sẽ hạ nhiệt.

Với một cuộc tổng tuyển cử đang tới gần, gạo – thứ từng được coi là nền tảng văn hóa và dinh dưỡng – đang trở thành vấn đề nhạy cảm hàng đầu của cử tri Nhật Bản.

>> Phát hiện 3 lớp vàng hàm lượng ‘khủng’ chỉ trong 1 lỗ khoan gây chấn động ngành khai khoáng