Ngành thép toàn cầu ‘phủ mờ sương’ vì khủng hoảng thừa, lối đi nào cho doanh nghiệp Việt?

Dư thừa công suất do cung yếu - cầu tăng

Trong báo cáo Triển vọng ngành thép năm 2025 do Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) mới công bố, tổ chức này đã đưa ra cảnh báo tình trạng dư thừa công suất thép, tức sự chênh lệch dương giữa công suất sản xuất và nhu cầu tiêu thụ, sẽ ngày càng trở nên trầm trọng hơn và đe dọa trực tiếp đến triển vọng chung của ngành thép thế giới.

Cụ thể, vào năm 2024, công suất sản xuất thép toàn cầu được ước tính ở mức 2,472 tỷ tấn, trong đó riêng Trung Quốc, quốc gia sản xuất thép lớn nhất thế giới, có công suất khoảng 1,141 tỷ tấn (tương ứng với gần 50% thị phần). Sang giai đoạn 2025-2027, OECD dự đoán công suất thép toàn cầu sẽ tiếp tục tăng 6,7% lên khoảng 2,637 tỷ tấn, trong đó gần 60% mức tăng đến từ các nước châu Á, đặc biệt là Trung Quốc và Ấn Độ.

Trái ngược với sự tăng trưởng liên tục trong công suất sản xuất, nhu cầu tiêu thụ thép toàn cầu lại có xu hướng tăng trưởng chậm lại. Theo ước tính của OECD, trong khi công suất tăng trưởng ở mức 6,7%, nhu cầu tiêu thụ thép toàn cầu dự kiến sẽ chỉ tăng khoảng 0,7% mỗi năm cho đến năm 2030, duy trì ở khoảng 1,9 tỷ tấn, phản ánh mức chênh lệch rõ rệt giữa cung và cầu.

Chênh lệch giữa nhu cầu và công suất sản xuất thép toàn cầu

OECD cũng chỉ ra, nhu cầu tại Trung Quốc, nơi tiêu thụ hơn 50% thép của thế giới, dự kiến sẽ giảm xuống 876 triệu tấn vào năm 2030, từ mức 910 triệu tấn năm 2024; nhu cầu tại khu vực OECD duy trì ổn định quanh 460 triệu tấn và một số khu vực đang phát triển như ASEAN và Trung Đông - Bắc Phi (MENA) mới ghi nhận mức tăng trưởng nhẹ.

Theo đó, sự chênh lệch lớn giữa công suất sản xuất và nhu cầu tiêu thụ sẽ dẫn đến sự mất cân bằng đáng kể trong cán cân ngành thép và ngày càng trở nên nghiêm trọng hơn. Theo tính toán của OECD, với tốc độ tăng trưởng nhu cầu chậm như vậy, tỷ lệ sử dụng công suất có thể giảm xuống còn 70%, con số này vẫn thấp hơn mức trung bình lịch sử là khoảng 75,7%.

Hệ quả là, giá thép toàn cầu sẽ tiếp tục đối diện với áp lực giảm trong trung hạn, lợi nhuận trong ngành thép cũng giảm và dòng chảy thương mại bị bóp méo, đặc biệt là dẫn đến tình trạng cạnh tranh không lành mạnh trên thị trường quốc tế. Các công ty thép sản xuất thép phải đối mặt với áp lực ngày càng tăng và mất thị phần, trong khi công nhân của họ bị mất việc làm và cơ hội thu nhập giảm do công suất dư thừa toàn cầu.

Trung Quốc đẩy mạnh xuất khẩu thép làm tăng hàng rào bảo hộ trên toàn cầu

Trước làn sóng xuất khẩu thép ồ ạt của Trung Quốc, quốc gia xuất khẩu thép lớn nhất, thép giá rẻ của nước này hầu như có mặt ở khắp nơi trên thế giới. Số liệu thống kê cho thấy, trong những năm 2000, Trung Quốc chỉ đóng góp khoảng 15% trong tổng sản lượng thép toàn cầu. Nhưng đến năm ngoái, con số này đã tăng lên hơn 54% và Trung Quốc trở thành nước xuất khẩu thép thành phẩm hàng đầu thế giới.

Điều này phản ánh rõ sự tăng trưởng nhanh chóng của ngành công nghiệp thép Trung Quốc, tuy nhiên, việc nước này liên tục “bơm” thép giá rẻ ra thị trường lại trực tiếp đe dọa đến ngành thép nội địa của những nước đi nhập khẩu, đồng thời dẫn đến sự cạnh tranh không lành mạnh và đẩy căng thẳng thương mại ngày càng gia tăng.

Vào năm ngoái, quốc gia này đã xuất đi khoảng 111 triệu tấn thép, vượt qua cả mức đỉnh trước đó trong cuộc khủng hoảng thép toàn cầu năm 2015-2016. Theo đó, sự gia tăng đột biến trong xuất khẩu của Trung Quốc, xuất phát từ công suất dư thừa của nước này và tình hình nhu cầu thép xấu đi, đã gây áp lực mạnh mẽ lên các nhà sản xuất thép trên toàn thế giới, làm giảm thị phần và khiến các nhà máy phải đóng cửa hay cắt giảm công suất sản xuất thép vốn đang được sử dụng hiệu quả.

Xuất khẩu thép của Trung Quốc

Điều này đã dẫn đến hậu quả tất yếu là các quốc gia khác phải siết chặt các biện pháp bảo hộ thương mại, khiến cho dòng chảy thương mại bị gián đoạn và thậm chí là đẩy căng thẳng thương mại gia tăng hơn nữa.

Theo ước tính của OECD, trong năm 2024, 19 quốc gia đã mở tổng cộng 81 cuộc điều tra chống bán phá giá đối với sản phẩm thép – gấp 5 lần so với năm trước đó và gần chạm mức đỉnh của cuộc khủng hoảng thép năm 2016. Gần 80% các vụ việc liên quan đến nhà sản xuất thép châu Á, trong đó riêng Trung Quốc đã chiếm hơn một phần ba.

Bên cạnh đó, ngày càng có nhiều quốc gia áp dụng các biện pháp phòng vệ rộng hơn, bằng cách tăng thuế thép trên diện rộng để bảo vệ ngành công nghiệp nội địa.

Các nhà sản xuất thép chịu ảnh hưởng từ các biện pháp thương mại thường tìm cách giảm thiểu tác động bằng cách chuyển hướng xuất khẩu sang các thị trường nhỏ hơn hoặc ít rào cản, thậm chí là tìm cách lách luật. Phân tích của OECD cho thấy trong giai đoạn 2013–2020, tổng khối lượng thương mại khả nghi (bao gồm cả chuyển hướng thương mại thép) lên tới 21,5 triệu tấn, tương đương 17,6% tổng giao dịch.

Doanh nghiệp Việt chủ động ứng phó với thách thức

Trước triển vọng kém lạc quan của ngành thép toàn cầu, đặc biệt là những thách thức về xuất khẩu do rào cản thương mại gia tăng, doanh nghiệp thép Việt Nam cần nắm bắt tình hình và chủ động có phương án ứng phó.

Tình hình thực tế cho thấy, bức tranh u ám của ngành thép toàn cầu đã bắt đầu có tác động "nhen nhóm" lên dòng chảy xuất khẩu thép nước ta, điều này được thể hiện rõ ràng qua cục diện ngành thép của nước ta trong quý I năm nay.

Cụ thể, trong quý I, ngành thép Việt chứng kiến sự phân hóa rõ rệt giữa thị trường nội địa và xuất khẩu: trong khi tiêu thụ nội địa tăng trưởng ở mức hai con số nhờ kinh tế tăng trưởng ổn định và Chính phủ đẩy mạnh giải ngân vốn đầu tư công, sản lượng thép xuất khẩu lại sụt giảm mạnh gần 20% do các rào cản thương mại tại các thị trường lớn như Mỹ hay Liên minh châu Âu (EU).

Theo số liệu thống kê từ Hiệp hội Thép Việt Nam (VSA), sản lượng thép tiêu thụ tại thị trường nội địa đạt tổng cộng 7,501 triệu tấn trong quý I/2025, tương đương tăng 12,2% so với quý I năm ngoái, phản ánh rõ sự khởi sắc trong tiêu thụ thép nội địa. Trong đó, tiêu thụ thép xây dựng đạt 3,075 triệu tấn (tăng 19,9%), ống thép đạt 626.000 tấn (tăng 18,1%), thép cuộn cán nóng (HRC) đạt 1,909 triệu tấn (tăng 9,2%), thép cán nguội (CRC) đạt 694.000 tấn (tăng 21%) và tôn mạ đạt 1,196 triệu tấn (giảm 5,6%).

Sự hồi phục chung của thị trường thép trong quý I đến từ nhiều yếu tố bao gồm đầu tư công tăng tốc trở lại sau Tết, nhu cầu xây dựng dân dụng phục hồi tại các đô thị lớn, cùng với động lực từ các khu công nghiệp mới tại miền Trung và phía Nam.

Tuy nhiên, đi ngược với bức tranh khởi sắc của thị trường nội địa là sự lao dốc trong hoạt động xuất khẩu, do xu hướng bảo hộ thương mại gia tăng trên toàn cầu, đặc biệt là từ các thị trường lớn như Mỹ hay EU.

Theo Tổng cục Hải quan, trong quý I năm nay, lượng thép xuất khẩu chỉ đạt 1,745 triệu tấn, giảm 18,83% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, xuất khẩu thép thành phẩm chỉ đạt 1,414 triệu tấn, giảm tới 37,2% so với cùng kỳ năm 2024. Nhóm sản phẩm chịu ảnh hưởng nặng nề nhất là tôn mạ với lượng xuất khẩu sụt giảm 41,5%.

Xuất khẩu thép của Việt Nam trong quý I giai đoạn 2021 - 2025

Tình hình xuất khẩu ảm đạm đã tác động trực tiếp lên các nhóm doanh nghiệp tôn mạ có tỷ trọng xuất khẩu lớn, khiến kết quả kinh doanh lao dốc rõ rệt. Trong đó, CTCP Thép Nam Kim ghi nhận doanh thu giảm 22,7% so với quý I/2024, còn 4.108 tỷ đồng. Tương tự, CTCP Tôn Đông Á báo cáo sản lượng xuất khẩu chỉ đạt 80.157 tấn trong quý I/2025, tương đương giảm 43% so với cùng kỳ năm trước. Tập đoàn Hoa Sen cũng ghi nhận kết quả kinh doanh suy giảm. Doanh thu hợp nhất quý II niên độ tài chính 2024 - 2025 (từ 1/1/2025 - 31/3/2025) đạt 8.452 tỷ đồng, giảm 9% so với cùng kỳ niên độ trước. Lãi trước thuế đạt 227,2 tỷ đồng, giảm 27,4%.

Trước tình hình này, để đón đầu thách thức về rào cản thương mại gia tăng trên toàn cầu, doanh nghiệp trong nước cần chủ động thích ứng và chuẩn bị những phương án ứng phó kịp thời.

Thứ nhất, các doanh nghiệp trong nước cần chủ động tìm kiếm và phát triển các thị trường xuất khẩu mới, thị trường ngách, để giảm sự phụ thuộc vào các thị trường truyền thống đang chịu ảnh hưởng bởi các biện pháp bảo hộ, điển hình là Mỹ, EU hay Ấn Độ.

Thứ hai, trong kịch bản xuất khẩu dự kiến gặp nhiều biến động, tiêu thụ nội địa dự kiến sẽ trở thành “trụ đỡ” và là động lực tăng trưởng chính của ngành thép nước ta. Vì vậy, các doanh nghiệp cần chủ động điều chỉnh chiến lược xuất khẩu, thay vào đó là tập trung hơn vào thị trường trong nước.

Các doanh nghiệp cần tập trung nâng cao chất lượng sản phẩm, giảm chi phí sản xuất; nắm bắt và khai thác tối đa nhu cầu thép từ các dự án đầu tư công và công trình xây dựng trong nước. Đặc biệt, đối với các doanh nghiệp thép xây dựng, nhu cầu tiêu thụ sẽ phụ thuộc nhiều vào sự phục hồi của thị trường bất động sản. Theo giới chuyên gia đánh giá, năm 2025 sẽ là năm đầu tiên của chu kỳ phát triển mới của thị trường bất động sản, xu hướng và tốc độ phục hồi của thị trường sẽ dần rõ nét từ nửa cuối năm 2025 trở đi.

Thêm vào đó, việc Chính phủ đẩy mạnh giải ngân vốn đầu tư công trong năm cuối của nhiệm kỳ 2021-2025 dự kiến sẽ là động lực quan trọng hỗ trợ nhu cầu tiêu thụ thép. Các dự án hạ tầng lớn trong dài hạn, gồm các tuyến cao tốc Bắc - Nam, Đông - Tây; các sân bay và cảng biển trọng điểm như Cảng Cần Giờ tại TP.Hồ Chí Minh, Cảng Nam Đồ Sơn tại Hải Phòng; dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam…

Thứ ba, bên cạnh sự nỗ lực từ bên trong, các cơ quan chức năng cũng cần vận dụng các cơ chế phòng vệ thương mại nhằm hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của thép nhập khẩu, ngăn chặn tình trạng bán phá giá thép nhập khẩu trên thị trường, điển hình là nghiên cứu, triển khai các biện pháp chống bán phá giá.

Mới đây, Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công Thương) cho biết, Cơ quan điều tra (Cục Phòng vệ thương mại) sẽ tổ chức phiên tham vấn công khai, vụ việc điều tra áp dụng biện pháp chống bán phá giá (CBPG), đối với sản phẩm thép cán nóng (HRC) có xuất xứ từ Ấn Độ và Trung Quốc vào ngày 4/6/2025, thể hiện rõ quyết tâm trong việc lành mạnh hóa thị trường thép trong nước.

Như vậy, nếu Việt Nam vận dụng tốt các biện pháp phòng vệ thương mại, áp lực cạnh tranh với thép nhập khẩu sẽ được xoa dịu đáng kể, qua đó ngăn chặn lượng thép nhập khẩu gia tăng nhanh, đồng thời bảo vệ cho hoạt động sản xuất trong nước và giúp các doanh nghiệp nội địa gia tăng thị phần.

>> Thêm một mặt hàng thép của Việt Nam bị Canada điều tra chống bán phá giá