Thầy giáo duy nhất của Việt Nam được UNESCO vinh danh, tên được đặt cho 10 trường học, 5 con đường
Cả cuộc đời ông dành trọn cho sự nghiệp giáo dục của nước nhà, được dân chúng gọi là "Vạn thế sư biểu".
Tính đến thời điểm hiện tại, Việt Nam đã có 8 người được UNESCO vinh danh, trong đó Chu Văn An là người thứ tư.
Chu Văn An sinh năm 1292, quê ở xã Quang Liệt, huyện Thanh Đàm (cũ), Hà Nội. Sinh thời, Chu Văn An được biết đến là nhà giáo, thầy thuốc và đại quan dưới triều nhà Trần.
Trong sử sách còn ghi, Chu Văn An là người có học vấn tinh thông, tính tình thẳng thắn, cương nghị. Học trò của ông rất giỏi, nhiều người làm quan giúp nước. Dân chúng gọi ông là "Vạn thế sư biểu" có thể hiểu là người thầy chuẩn mực muôn đời.
Khởi đầu với trường học Huỳnh Cung
Theo cuốn Chu Văn An, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Thiếp - ba bậc thầy của giáo dục Việt Nam, tác giả Trần Lê Sáng, dưới thời Chu Văn An, nước ta chỉ có một trường quốc lập là Quốc Tử Giám. Đây cũng là trường đại học đầu tiên, nơi đào tạo ra nhiều danh nhân, cũng là nơi vinh danh các nhà khoa bảng. Ban đầu, trường chủ yếu cho con vua, con quan theo học, sau này có mở rộng cho các nhân tài là người thường dân.
Bên cạnh đó cũng có thêm Tư Thiện Đường, Toát Trai Đường ở Thiên Trường dành cho con em tôn thất nhà Trần; trường Yên Tử hay Hương Sơn dành cho nhà chùa.
Nhìn ra đa số con em nhà thường dân thất học, khi ấy Chu Văn An trở về quê mở trường dạy học mang tên Huỳnh Công. Thời đó, học trò của ông rất đông, lên tới 3.000 người.
Ở Huỳnh Công, Chu Văn An chủ yếu truyền đạt kinh điển Nho giáo, mục đích dạy sự cung kính, trung hậu và văn nhã. Kết quả là học trò của ông có nhiều người thành đạt. Năm 1314, có hai người đỗ Thái học sinh, tương đương với học vị Tiến sĩ của thời nay.
Giữ chức Tư nghiệp trường quốc lập lớn nhất cả nước
Học trò tài giỏi giúp danh tiếng của Chu Văn An vang xa. Sau đó, ông được vua Trần Minh Tông mời ra làm Tư nghiệp (là chức Hiệu trưởng thời nay) trường Quốc Tử Giám. Tuy nhiên, thời kỳ đầu, công việc chính của ông là trực tiếp giảng dạy cho hai vị vua tương lai Hoàng Thái tử Trần Vượng (sau là vua Trần Hiến Tông) và Thái tử Trần Hạo (vua Trần Dụ Tông).
Năm 1329, khi Hoàng Thái tử Trần Vượng (tức vua Trần Hiến Tông) lên ngôi, Chu Văn An mới chính thức chuyên tâm vào công việc Tư nghiệp tại trường Quốc Tử Giám. Dưới thời của Chu Văn An, ông mở mang thêm cho trường, viết Tứ thư thuyết ước, tóm tắt bốn bộ sách lớn là Luận ngữ, Mạnh tử, Đại học và Trung dung, làm giáo trình dạy học.
Vua Trần Hiến Tông qua đời sau hai năm tại vị, lúc này vua Trần Dụ Tông lên thay, triều chính rối ren. Đứng trước tình hình đất nước như vậy, Chu Văn An đã viết Thất trảm sớ đòi chém 7 kẻ nịnh thần nhưng bị nhà vua phớt lờ.
Theo Đại Việt sử ký toàn thư, sau khi dâng Thất trảm sớ nhưng không được vua trả lời, Chu Văn An treo ấn từ quan, về sống ẩn dật ở vùng núi Phượng Hoàng, Chí Linh.
Lui về Chí Linh dạy học tới cuối đời
Tại Chí Linh, Chu Văn An tiếp tục mở trường học, tuy trường ở nơi hẻo lánh nhưng vẫn có nhiều học trò tìm đến. Ngoài dạy học Chu Văn An còn trồng cây thuốc, nghiên cứu phương pháp để chữa bệnh giúp dân.
Những năm cuối đời, Chu Văn An sống thanh thản với nghề giáo. Triều đình nhiều lần mời về làm việc nhưng ông từ chối. Thời điểm vua Trần Nghệ Tông dẹp yên loạn Dương Nhật Lễ, lấy lại được ngôi vua, ông dù tuổi cao vẫn về triều chúc mừng.
Tháng 11/1370, Chu Văn An qua đời. Để tưởng nhớ công lao của ông, triều đình đã đưa Chu Văn An vào thờ ở Văn Miếu. Ngày nay, tên của ông được đặt cho 10 trường học ở Hà Nội, 5 tuyến đường ở TP. Hồ Chí Minh.
Ngày 7/11/2019, tại Paris (Pháp), Đại hội đồng UNESCO khóa 40 đã thống nhất biểu quyết “Tổ chức lễ kỷ niệm 650 năm ngày mất của Chu Văn An - Nhà sư phạm Việt Nam”. Ông là người thứ tư của Việt Nam được vinh danh.
Trước đó, UNESCO vinh danh: Nguyễn Trãi (1980), Chủ tịch Hồ Chí Minh (1990), Nguyễn Du (2015), sau này có Hồ Xuân Hương và Nguyễn Đình Chiểu (năm 2021), Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác (năm 2023) và Lê Quý Đôn (năm 2025).
Bài viết tham khảo thông tin từ:
1. Chu Văn An - người thầy chuẩn mực muôn đời của Việt Nam - Dương Tâm
2. Nhà giáo Chu Văn An - Chuyên trang tư liệu của TTXVN
