Thiếu minh bạch, thị trường điện sẽ 'nghẽn vốn', an ninh năng lượng đối mặt rủi ro lớn

Tại Diễn đàn “Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch: thách thức và cơ hội cho doanh nghiệp”, ĐBQH Nguyễn Quang Huân – Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Halcom Việt Nam nhấn mạnh việc xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch là yêu cầu then chốt trong bối cảnh Việt Nam đứng trước sức ép lớn về chuyển dịch xanh và bảo đảm an ninh năng lượng.

Theo ông Huân, định hướng phát triển thị trường điện cạnh tranh đã được Đảng xác lập rõ trong nhiều văn bản quan trọng, gần nhất là Nghị quyết 70-NQ/TW của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia. Nghị quyết khẳng định phải xây dựng thị trường năng lượng đồng bộ, cạnh tranh, minh bạch, áp dụng giá thị trường cho mọi loại hình năng lượng, không bù chéo giữa các nhóm khách hàng. Chỉ khi có thị trường cạnh tranh đúng nghĩa, ngành năng lượng mới phát triển bền vững.

Cùng với đó, mục tiêu tăng trưởng kinh tế từ 10% giai đoạn 2026–2030 theo Điều chỉnh Quy hoạch tổng thể quốc gia đồng nghĩa nhu cầu điện phải tăng 12–13% mỗi năm, thậm chí lên tới 15% nếu tính thêm yếu tố kinh tế số và AI.

Trong bối cảnh này, ông Huân cảnh báo nếu thiếu minh bạch và cạnh tranh lành mạnh, thị trường sẽ không thể thu hút vốn xã hội và bảo đảm an ninh năng lượng dài hạn.

Tuy nhiên, theo ông Huân, khung pháp lý hiện nay còn nhiều bất cập do sự chồng chéo giữa các luật như Điện lực, Quy hoạch, Đầu tư, Đấu thầu, Đất đai, Bảo vệ môi trường.

Việt Nam cũng chưa có hành lang pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường điện bán buôn cạnh tranh, cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA) hay thị trường tín chỉ carbon – những công cụ quan trọng trong xu thế hội nhập và phát triển bền vững.

Về thực tiễn, cơ chế giá điện chưa phản ánh đầy đủ chi phí và rủi ro; điều chỉnh giá còn chậm, thiếu dự báo; cơ quan điều tiết năng lượng chưa đủ tính độc lập; dữ liệu thị trường chưa được công khai minh bạch. Việc ứng dụng công nghệ số, dữ liệu lớn và AI trong giám sát thị trường còn hạn chế, khiến công tác điều tiết thiếu chủ động.

Theo ông Huân, những tồn tại này cho thấy thị trường năng lượng đang bước vào giai đoạn phát triển mới nhưng công cụ quản lý chưa theo kịp. Nếu không cải cách kịp thời, sẽ khó thu hút đầu tư tư nhân và FDI vào hạ tầng năng lượng.

Để khắc phục, ông Huân cho rằng cần triển khai đồng bộ các nghị quyết của Đảng về phát triển năng lượng, đặc biệt là thể chế hóa đầy đủ Nghị quyết 70/TW.

Việc Quốc hội thông qua Nghị quyết về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026–2030 là bước đi quan trọng, song cần tiếp tục ưu tiên sửa đổi toàn diện Luật Điện lực theo hướng xác lập thị trường bán buôn, bán lẻ cạnh tranh thực chất, tách bạch rõ các khâu phát điện – truyền tải – phân phối.

Bên cạnh đó, cần sớm ban hành cơ chế DPPA, phát triển thị trường công suất và thị trường tín chỉ carbon; bảo đảm sự thống nhất giữa Luật Điện lực và các luật liên quan; tăng cường tính độc lập của cơ quan điều tiết năng lượng và ứng dụng mạnh mẽ công nghệ số trong giám sát.

Theo ông Huân, chỉ khi môi trường pháp lý minh bạch, ổn định và công bằng, thị trường năng lượng Việt Nam mới đủ sức hấp dẫn khu vực tư nhân trong và ngoài nước, qua đó góp phần bảo đảm an ninh năng lượng, tăng trưởng nhanh và bền vững trong dài hạn.