Từ đợt mưa lũ lịch sử miền Trung đến những bài học trong chống ngập lụt tại các quốc gia trên thế giới

Khi hậu quả thúc giục đổi mới hạ tầng chống ngập

Trong những ngày qua, mưa lũ dữ dội đã khiến nhiều tỉnh miền Trung thành những vùng “chìm trong nước”. Các tuyến đường biến thành những dải nước mênh mông, dòng chảy xiết cuốn theo bùn đất, nhiều căn nhà bị ngập sâu, tường cửa loang lổ bùn non, đồ đạc nổi lềnh bềnh. Không ít hộ dân phải sơ tán trong đêm, nhiều gia đình mất sạch vật dụng tích cóp bao năm. Hàng chục nghìn ngôi nhà hiện vẫn chìm trong nước lũ, cuộc sống đảo lộn hoàn toàn.

Sáng 21.11, theo báo cáo nhanh của Cục Quản lý Đê điều và Phòng, chống thiên tai (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), mưa lũ đặc biệt lớn đã gây ra những hậu quả thảm khốc tại các tỉnh miền Trung, đặc biệt là Gia Lai, Đắk Lắk và Khánh Hòa. Tính đến tối 20/11, đã có ít nhất 52 người chết và mất tích. Mưa lũ cũng khiến gần 68.000 ngôi nhà bị ngập, trong đó Đắk Lắk chịu thiệt hại nặng nhất với hơn 39.500 nhà, Gia Lai 19.200 nhà và Khánh Hòa 9.000 nhà. Nhiều xã, phường bị cô lập hoàn toàn. Thiệt hại kinh tế ban đầu ước tính đã vượt 3.000 tỉ đồng.

Thảm họa xuất phát từ đợt mưa lớn kéo dài từ 16/11, với lượng mưa 5 ngày tại nhiều khu vực lên tới 1.000 - 1.800mm. Riêng ngày 19.11, Đắk Lắk ghi nhận lượng mưa đặc biệt lớn, có điểm vượt 800mm chỉ trong 24 giờ.

Giữa những đêm chạy lũ, tiếng thở dài và tiếng khóc của người dân càng khiến câu hỏi trở nên day dứt: vì sao ngập vẫn lặp lại như một định mệnh mỗi mùa mưa? Đằng sau các con số thiệt hại là nỗi lo sinh mạng, mưu sinh và tương lai của hàng vạn người dân miền Trung.

Trong bối cảnh ấy, việc học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia khác, từ những mô hình quy hoạch và hạ tầng chống ngập hiệu quả, không còn là lựa chọn mà đã trở thành yêu cầu cấp thiết. Lãnh đạo Việt Nam đã nhiều lần nhấn mạnh sự khẩn cấp của nhiệm vụ này.

Gần đây, tại phiên họp góp ý dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của 15 luật trong lĩnh vực nông nghiệp và môi trường, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn đề nghị Chính phủ nghiên cứu mô hình chống ngập của Hà Lan - quốc gia nằm dưới mực nước biển nhưng vẫn bảo vệ được đồng ruộng và phát triển nông nghiệp bền vững. Ông cho rằng đây là hướng đi phù hợp để xử lý tình trạng ngập kéo dài ở Hà Nội, TP.HCM và nhiều đô thị lớn.

Chủ tịch Quốc hội cũng dẫn lại chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm tại Đại hội Đảng bộ Chính phủ và Đại hội Đảng bộ TP.HCM, yêu cầu nhiệm kỳ này phải chấm dứt tình trạng “cứ mưa là ngập” ở các đô thị trọng điểm. Trước đó, Tổng Bí thư cũng đã yêu cầu Ban Chỉ đạo Phòng chống lụt bão Trung ương cùng các cơ quan liên quan đánh giá lại toàn diện hiệu quả công tác phòng chống thiên tai, cải thiện dự báo, điều hành và kiên cố hóa hệ thống đê sông, đê biển, thay vì chỉ dựa vào những biện pháp tạm thời như bao cát.

Kinh nghiệm ứng phó ngập lụt của các nước trên thế giới

Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia cho thấy muốn chống ngập hiệu quả cần kết hợp hài hòa giữa hạ tầng cứng và giải pháp tự nhiên. Nhiều thành phố trên thế giới đã biến “ngập” thành một phần của hệ sinh thái đô thị, biến rủi ro thành cơ hội để phát triển bền vững hơn.

Tại Rotterdam (Hà Lan), một thành phố vốn nằm thấp hơn mực nước biển, chính quyền đã sáng tạo khi biến các quảng trường thường ngày thành “water squares”- những không gian công cộng lõm xuống để chứa nước mưa khi cần, rồi thoát dần sau mưa.

Một dự án điển hình là Quảng trường Benthemplein. Quảng trường này có những khu trũng làm sân bóng rổ hay khu thi đấu với các bậc cao. Vào mùa mưa, chúng thành nơi chứa nước và có thể làm bể bơi nếu thiết kế thêm hệ thống lọc nước. Quảng trường Benthemplein có thể chứa hơn 1.800m3 nước. Những giải pháp được thay đổi liên tục để ứng phó với bão lũ đã khiến Rotterdam-thành phố thấp nhất trong “vùng đất thấp” trải qua 800 năm “sống chung với lũ” mà vẫn giữ vững ngôi vị là đô thị lớn thứ hai Hà Lan và là cảng biển lớn nhất châu Âu.

Không dừng lại ở đó, Rotterdam cũng đưa vào mạng lưới xanh-xanh lam (blue-green network), kết hợp cây xanh, tường xanh, mái xanh với các giải pháp kỹ thuật để giảm bớt áp lực thoát nước và tăng khả năng hấp thu nước mưa.

Một cách tiếp cận tương tự cũng được nhiều thành phố Mỹ và Canada áp dụng thông qua “Low-Impact Development” (LID) - một phong cách quy hoạch và thiết kế kỹ thuật nhằm giữ nước mưa tại chỗ, tận dụng các đặc điểm tự nhiên để tái thấm, lọc và giữ lại nước ngay tại nơi mưa xuống. Các công trình như vườn mưa, hố thấm, bề mặt thấm,… giúp giảm áp lực cho hệ thống cống, đồng thời bảo vệ nguồn nước ngầm.

Một trường hợp đặc biệt là Copenhagen (Đan Mạch), sau trận mưa lớn năm 2011 gây thiệt hại đến hàng tỷ đô la, thành phố đã triển khai kế hoạch nhằm hạn chế ngập lụt khi phải đối mặt với các trận mưa khủng khiếp, với lượng mưa trên 15 mm/30 phút. Kế hoạch này bao gồm một loạt các giải pháp khác nhau, với các công trình và hệ thống được xây dựng trên và dưới mặt đất. Để tăng khả năng chứa nước, thành phố đã xây dựng một số đường hầm phía bên dưới. Một đường hầm dài 1,3 km nối các hồ nội địa của Copenhagen với khu vực bến cảng đang được xây dựng. Đường hầm này dự kiến ​​sẽ mở cửa vào năm 2026.

Bên cạnh đó, các công trình trên mặt đất cũng đang được triển khai, chẳng hạn như xây dựng luống thoát nước mưa ở khu dân cư hay nhựa đường thấm nước tốt cũng đã được thử nghiệm nhằm hạn chế nước đọng lại trên bề mặt. Công viên Enghave lâu đời, được xây dựng cách đây gần một thế kỷ, đã được thiết kế thành một hồ chứa nước 22.600 m3, tương đương với tám hồ bơi kích thước Olympic. Cách vận hành được các nhà thiết kế giải thích, mưa lớn sẽ khiến nước chảy xuống sân bóng đá, sau đó sẽ bắt đầu chảy xuống hồ. Và cuối cùng chảy xuống vườn hoa hồng.

Tại châu Á, Tokyo (Nhật Bản) có hệ thống hầm G-Cans dài hàng chục km chứa hàng triệu m3 nước mưa. Singapore phát triển dự án Marina Barrage vừa chống ngập, vừa tạo hồ dự trữ nước và công viên. Nhiều đô thị như New York, Seoul, Melbourne ứng dụng hạ tầng xanh phân tán, rãnh thấm và vườn mưa.

Trong khu vực, Chính phủ Thái Lan đề xuất dự án “Chuỗi ngọc trai” gồm 9 đảo nhân tạo cách bờ biển 3km, vừa chống xói mòn vừa làm tường chắn sóng, đồng thời xem xét mô hình rào chắn chống lũ như trên sông Thames (Anh). Giải pháp này được đưa ra nhằm giảm nguy cơ thủ đô Bangkok (Thái Lan) bị nhấn chìm, khi thành phố này chỉ cao hơn mực nước biển 1,5m và lún trung bình 2cm mỗi năm. Jakarta (Indonesia) lún nhanh hơn, có nơi tới 25cm/năm; 20% diện tích đã nằm dưới mực nước biển. Indonesia từng đề xuất bức tường biển dài 30km, và Tổng thống Prabowo Subianto đã cân nhắc khôi phục, thậm chí mở rộng tới Gresik, cách thủ đô 650km.

Trong khi đó, Philippines lại chọn cách “sống chung với lũ”. Nằm ở “rốn bão” Thái Bình Dương, Philippines trung bình hứng chịu khoảng 20 cơn bão mỗi năm. Để chống chịu, quốc gia này đã xây dựng hệ thống luật pháp và chính sách ứng phó thiên tai chặt chẽ, lấy cảnh báo sớm làm trụ cột. Bốn yếu tố chính gồm: đánh giá rủi ro, dự báo và cảnh báo, truyền thông, cùng chuẩn bị ứng phó. Công nghệ số như IoT, AI và các ứng dụng di động giúp cảnh báo nhanh đến từng người dân. Trong khi đó, mạng lưới phát thanh khẩn cấp HERO cùng các cơ quan truyền thông bảo đảm thông tin liên tục, ngay cả khi bão làm gián đoạn liên lạc.

Nhờ vậy, Philippines thường chủ động đóng cửa trường học, cơ quan, dừng tàu phà và sơ tán dân từ sớm, kể cả khi bão chưa được đánh giá là mạnh. Sau siêu bão Hải Yến năm 2014 - cướp đi hơn 6.000 sinh mạng - nước này đã tái thiết các công trình công cộng kiên cố hơn: trường học với dầm thép gia cố, cửa sổ lưới kim loại, mái nhà linh hoạt trước gió mạnh. Song song, các khu rừng ngập mặn ven biển cũng được phục hồi như “lá chắn xanh” tự nhiên. Sự kết hợp giữa chính quyền, cộng đồng và công nghệ đã giúp Philippines giảm đáng kể thiệt hại, trở thành một trong những quốc gia giàu kinh nghiệm nhất trong việc “sống chung với bão”.

Ngoài ra, công nghệ cũng đóng vai trò quan trọng: nhiều thành phố đã sử dụng cảm biến IoT, bản đồ GIS, mô hình dự báo lũ, để theo dõi dòng chảy, mực nước, và điều khiển van thoát nước thời gian thực. Những hệ thống này giúp phản ứng nhanh hơn, giảm rủi ro tràn cống, đồng thời cảnh báo sớm cho người dân.

Lấy thiên nhiên làm nền tảng được lồng ghép vào chính sách đô thị

Từ kinh nghiệm của quốc gia trên thế giới có thể thấy rằng chống chịu lũ lụt không chỉ là câu chuyện của công trình kỹ thuật, mà là sự kết hợp giữa quy hoạch, quản trị rủi ro và sự thích ứng của cộng đồng.

Tại hội thảo tìm giải pháp phòng chống ngập lụt và thoát nước đô thị Việt Nam do Tập đoàn Đèo Cả và Tập đoàn Thiết kế Hoa Thiết tổ chức mới đây tại Trung Quốc, ông Lục Trí Viễn - Bí thư Đảng uỷ, Viện trưởng Viện Thiết kế Kiến trúc Trùng Khánh đã chia sẻ: “Kinh nghiệm từ Trung Quốc cho thấy, ngập úng chủ yếu xuất phát từ hai nguyên nhân: mưa cực đoan trong thời gian ngắn và hạ tầng thoát nước yếu kém, vận hành thiếu hiệu quả”.

Từ đó, ông đề xuất một số giải pháp có thể nghiên cứu áp dụng tại Việt Nam, như lắp hệ thống bơm trong đê để hút nước từ khu vực ngập úng ra ngoài; thiết kế bãi đỗ xe tích hợp khả năng chứa nước tạm thời dựa trên dự báo thủy văn (tương tự mô hình ven sông Trường Giang của Trùng Khánh); hoặc sử dụng thảm thực vật chịu ngập để giúp giảm tải cho hệ thống thoát nước.

Ở góc nhìn công nghệ, ông Hồ Minh Hoàng - Chủ tịch Tập đoàn Đèo Cả - đưa ra loạt giải pháp “đô thị thông minh chống ngập” như hệ thống cảnh báo ngập sớm bằng IoT, bản đồ ngập thời gian thực ứng dụng AI và Big Data, mái xanh - vỉa hè thấm nước theo mô hình “sponge city (thành phố bọt biển) ”, hay quy hoạch riêng hệ thống thoát nước mưa tách biệt nước thải. Các giải pháp này cân bằng giữa tính khả thi, chi phí và tính bền vững, đồng thời được nhiều thành phố như Tokyo, Seoul, Singapore hay Kuala Lumpur áp dụng thành công.

Cũng tại hội thảo, các chuyên gia đều có chung một quan điểm rằng, khi tư duy quy hoạch lấy thiên nhiên làm nền tảng được lồng ghép vào chính sách đô thị, các tỉnh/thành phố sẽ không chỉ giảm thiểu thiệt hại do ngập lụt, mà còn tiến gần hơn tới khả năng thích ứng bền vững trước biến đổi khí hậu