Việt Nam thiếu hụt chuyên gia ở các ngành công nghệ mũi nhọn

Dù đang trong thời kỳ “cơ cấu dân số vàng”, Việt Nam vẫn đứng trước thách thức lớn: thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao, đặc biệt trong bối cảnh chuyển đổi số, đổi mới sáng tạo và cạnh tranh toàn cầu ngày càng gay gắt.

Việt Nam đứng trước nguy cơ thiếu hụt nhân lực chất lượng cao dù vẫn đang trong thời kỳ dân số vàng. Ảnh minh hoạ

Theo báo cáo giám sát được Ủy ban Thường vụ Quốc hội trình bày ngày 11/8/2025, lực lượng lao động Việt Nam hiện tại “cơ bản đáp ứng được yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội”, một phần nhờ lợi thế cơ cấu dân số. Tính đến ngày 1/4/2024, cả nước có 53 triệu người từ 15 tuổi trở lên tham gia lao động, chiếm hơn 52% dân số. Tỷ lệ lao động qua đào tạo đạt 69%; riêng khu vực thành thị có gần 20,4 triệu người, chiếm 38,5% lực lượng lao động.

Cơ cấu ngành nghề chuyển dịch theo hướng tích cực: lao động trong nông - lâm - thủy sản giảm, trong khi công nghiệp, xây dựng và dịch vụ gia tăng. Đáng chú ý, số lao động làm việc trong khu vực có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) tăng bình quân 8,78% mỗi năm. Thu nhập bình quân đạt 7,7 triệu đồng/tháng trong năm 2024. Trong giai đoạn 2021 - 2024, năng suất lao động tăng trung bình 5%/năm và đến năm 2024 đã cao hơn gần 1,3 lần so với năm 2021.

Tuy nhiên, những con số tích cực này không thể che lấp những tồn tại đáng quan ngại. Lao động phi chính thức vẫn chiếm tới 64,6% tổng lực lượng, chủ yếu có thu nhập thấp và điều kiện làm việc không đảm bảo. Chỉ 28,3% lao động có bằng cấp, chứng chỉ. Cả nước vẫn còn khoảng 38 triệu lao động chưa qua đào tạo, một khoảng trống lớn về chất lượng.

Ngay cả trong khu vực FDI nơi vốn đòi hỏi nhân lực có trình độ cao thì tỷ lệ lao động có bằng cấp/chứng chỉ cũng đang giảm, từ 25,5% năm 2021 xuống còn 21,69% vào năm 2024.

Ông Lê Trung Kiên, Trưởng Ban Quản lý Khu kinh tế Hải Phòng, cho biết: “Hải Phòng đang thiếu hụt lao động, không có người để tuyển, nhất là nhân lực chất lượng cao cho các dự án công nghệ cao. Tỷ lệ sinh không tăng, trong khi nhiều địa phương cùng phát triển công nghiệp, khiến nguồn cung lao động cạnh tranh gay gắt”.

Báo cáo cũng chỉ rõ: cơ cấu ngành nghề đào tạo còn bất hợp lý, chưa sát với nhu cầu thực tiễn. Sinh viên theo học các ngành kinh tế, tài chính, luật vẫn chiếm tỷ lệ cao, trong khi nhóm ngành khoa học cơ bản, nông - lâm - thủy sản ngày càng thu hẹp. Kết quả là nhiều sinh viên ra trường không đáp ứng được yêu cầu của doanh nghiệp, đặc biệt là các kỹ năng mềm, khả năng thích nghi và tính chuyên nghiệp.

Ước tính, có tới 30% sinh viên tốt nghiệp làm việc trái ngành.

Ông Ko Tae Yeon, Tổng giám đốc LG Việt Nam, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Hàn Quốc tại Việt Nam, nhận xét: “Chất lượng đào tạo của trường nghề chưa đáp ứng yêu cầu. Chúng tôi mong có cơ chế khuyến khích doanh nghiệp tham gia đào tạo nhân lực. Ngay cả khi người lao động sau này làm cho doanh nghiệp khác, đó vẫn là nguồn lực tốt cho Việt Nam”.

Trước thực trạng này, Đoàn giám sát của Ủy ban Thường vụ Quốc hội cảnh báo: “Bước vào kỷ nguyên mới, yêu cầu về nhân lực chất lượng cao ngày càng cấp thiết. Đất nước ta đang đứng trước nguy cơ thiếu hụt nhân lực chất lượng cao, đặc biệt là các chuyên gia đầu ngành, “tổng công trình sư”, nhóm nghiên cứu mạnh trong khoa học - công nghệ, kinh tế mới, công nghiệp quốc phòng, an ninh và các lĩnh vực quan trọng khác”.

Tại phiên họp, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định đã nêu rõ: để bảo đảm nguồn nhân lực phục vụ cho thời kỳ phát triển mới và hướng tới một Việt Nam thịnh vượng, cần triển khai đồng bộ chiến lược trên 5 trụ cột: học, dụng, giữ, kết, mới.

Học, tức đào tạo, là nền tảng đầu tiên. Theo ông, cần đổi mới toàn diện hệ thống giáo dục và đào tạo từ phổ thông đến nghề nghiệp, chuyển từ tư duy “học để thi” sang “học để làm” và làm ra của cải. Việc đào tạo phải hướng mạnh vào các lĩnh vực Việt Nam đang thiếu hụt nhân lực như dịch vụ kỹ thuật cao, công nghiệp công nghệ cao, chuyển đổi xanh, kinh tế tuần hoàn, trí tuệ nhân tạo, chip bán dẫn...

Dụng nghĩa là sử dụng đúng người, đúng việc, đúng chuyên môn. Người học ngành nào cần được làm đúng ngành đó để tránh lãng phí nguồn lực. Nguyên tắc này cần được áp dụng đồng đều trong khu vực công và tư.

Giữ tức giữ nhân tài, không chỉ giữ trong biên chế nhà nước mà còn giữ họ ở lại Việt Nam. Việc luân chuyển nhân sự chất lượng cao giữa các lĩnh vực sẽ tạo cơ hội trao đổi kinh nghiệm, truyền cảm hứng đổi mới sáng tạo tương tự như mô hình ở Nhật Bản và Hàn Quốc.

Kết, mang hàm nghĩa kết nối, đây là chìa khóa để hình thành hệ sinh thái nhân lực bền vững. Cần gắn kết chặt chẽ giữa nhà trường, viện nghiên cứu và doanh nghiệp để việc đào tạo đi liền với ứng dụng thực tiễn. “Trong đó, khuyến khích các doanh nghiệp, đặc biệt là khối FDI, tham gia đầu tư vào đào tạo. Những ưu đãi như miễn, giảm thuế cho các cơ sở đào tạo tại chỗ sẽ là động lực quan trọng để họ chủ động hơn”.

Mới, tức đổi mới. “Trong bối cảnh thế giới thay đổi liên tục, việc thích ứng nhanh là yếu tố sống còn. Cần đẩy mạnh chuyển đổi số trong mọi lĩnh vực - từ công nghiệp, nông nghiệp đến dịch vụ, và song song đó là đổi mới phương thức quản lý để bắt kịp, thậm chí dẫn dắt, những xu hướng mới của quốc tế”.

Lợi thế “dân số vàng” là cơ hội có một không hai, nhưng cũng là cánh cửa hẹp, không tồn tại mãi. Trong khi đó, khoảng trống về nhân lực chất lượng cao đang hiện diện ở hầu hết các lĩnh vực mũi nhọn. Nếu không có hành động quyết liệt và kịp thời, cơ hội sẽ nhanh chóng bị bỏ lỡ.

Thực tế này đặt ra yêu cầu cấp bách phải triển khai các giải pháp đồng bộ, hiệu quả không chỉ để tận dụng lợi thế hiện tại, mà còn để xây dựng nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững trong tương lai.