Có rất nhiều truyền thuyết đồn đoán về lý do khiếp cặp rồng đá này không còn nguyên vẹn.
Công trình bằng đá độc nhất vô nhị được hoàn thành trong 3 tháng
Thành nhà Hồ là một công trình kiến trúc bằng đá độc đáo có một không hai tại Việt Nam, một di sản biểu tượng tiêu biểu của những công trình thành cổ. Được Hồ Quý Ly cho xây dựng vào năm 1397, thành này còn được gọi là Tây Đô (hay Tây Giai) để phân biệt với Đông Đô (Thăng Long - Hà Nội).
Sử cũ chép, vào năm 1397, trước nguy cơ đất nước đứng trước mưu đồ xâm lược của nhà Minh, Hồ Quý Ly đã chọn đất An Tôn (nay thộc xã Vĩnh Tiến và Vĩnh Long, huyện Vĩnh Lộc) để xây dựng kinh thành nhằm chuẩn bị cho một cuộc kháng chiến lâu dài.
Vùng đất được chọn có địa thế rất hiểm yếu, có đường đi từ Bắc vào Nam và sang Lào, xung quanh được án ngữ bởi nhiều ngọn núi cao, hai mặt Nam, Bắc có Sông Mã và sông Bưởi chảy qua.
Toàn cảnh Thành nhà Hồ được xây dựng trong 3 tháng
Thành nhà Hồ gồm 3 bộ phận, La thành, Hào thành và Hoàng thành. Trong đó, công trình đồ sộ nhất và còn khá nguyên vẹn cho đến ngày nay là Hoàng thành. Toàn bộ mặt ngoài tường thành và bốn cổng chính được xây dựng bằng những phiến đá vôi màu xanh, được đục đẽo tinh xảo, vuông vức, xếp chồng khít lên nhau. Các bức tường thành được ghép từ những khối đá lớn, có phiến dài tới hơn 6m, trọng lượng ước nặng hơn 20 tấn. Tổng khối lượng đá được sử dụng xây thành khoảng 20.000m3 và gần 100.000m3 đất được đào đắp công phu.
Các nhà nghiên cứu lịch sử đánh giá, kiến trúc của Thành nhà Hồ là rất khoa học, với các phiến đá được đục đẽo vuông vức, công phu xếp đan xen theo hình múi bưởi để tránh động đất. Điều đặc biệt là giữa các phiến đá xây thành không có bất kỳ chất kết dính nào nhưng toà thành vẫn đứng vững hơn 600 năm qua dù chịu rất nhiều tác động của địa chấn và chiến tranh bom đạn tàn phá.
Điều đáng ngạc nhiên là một công trình kiến trúc đồ sộ, vững chắc như vậy mà quá trình xây dựng chỉ vỏn vẹn trong vòng ba tháng (từ tháng 1/1397 đến tháng 3/1397).
Đây cũng là tòa thành duy nhất của Việt Nam xây bằng đá và giữ kỷ lục là công trình được người Việt Nam thiết kế xây dựng nhanh nhất. Di sản này còn gắn với tên tuổi Hồ Quý Ly - nhà cải cách và canh tân hàng đầu của Việt Nam thế kỷ 15 với việc đề ra nhiều chính sách táo bạo như việc mở mang trường học, đề cao chữ Nôm, phát hành giấy bạc.
Ai đã chặt đầu rồng?
Thành Tây Đô ẩn chứa quá nhiều câu hỏi chưa có lời giải đáp thỏa đáng. Trong những bí ẩn đó là đôi rồng đá bị mất đầu. Đôi rồng đá bị cụt đầu hiện nay vẫn được đặt ở trung tâm tòa thành. Hai con rồng đá nằm song song hai bên đường đi xuyên qua thành nối từ cổng Nam lên cổng Bắc. Khi nhà Hồ thất thủ, đôi rồng đá cũng mất tích bí ẩn lúc nào không ai hay.
Cặp rồng đá mất đầu được đặt tại lối vào cổng Thành
Vào năm 1938, tượng rồng đầu tiên được một nông dân phát hiện khi đang cày ruộng trong thành. Cho rằng, đã là tượng rồng ở cung vua thì nhất thiết phải có cặp nên các chức dịch trong làng đã cho đào bới khắp vùng mới tìm được tượng rồng đá thứ hai.
Cặp rồng được chạm khắc rất tỉ mỉ, trau chuốt. Thân rồng thon nhỏ dần về phía đuôi, uốn bảy khúc, vây lưng nhỏ, đều. Rồng có bốn chân, mỗi chân 3 móng với các túm lông lượn mềm mại. Đầu rồng hiện đã bị mất nhưng vẫn còn lại phần bờm dài lượn chín nếp. Các khoảng trống dưới bụng và các ô tam giác ghép thành bậc đều được chạm hoa cúc và các móc hoa lượn mềm.
Theo nhận định của nhiều nhà nghiên cứu điêu khắc, đôi rồng này là loại rồng chạm khắc trên thềm bậc của các cung điện như hiện thấy ở điện Kính Thiên (Hoàng thành Thăng Long), chính điện Lam Kinh (Thanh Hóa).Nguyên nhân cho sự biến mất của cặp đầu rồng vẫn là một dấu hỏi lớn. Người thì cho rằng, sau khi xâm lược được nước ta, quân Minh đã chặt đầu rồng, biểu tượng quyền lực của nhà Hồ để thể hiện sự diệt vong của vương triều này.
Lại có người cho rằng việc này là do những người bất đồng chính kiến với nhà Hồ gây ra. Một ý kiến khác nhận định, thời kỳ mới chiếm đóng nước ta, người Pháp bắt dân trong vùng hàng tháng, hàng năm phải trải chiếu hoa trên con đường dẫn tới đôi rồng đá.
Vẫn chưa có lời giải thích cụ thể nào về sự biến mất của cặp đầu rồng
Còn có một cách lý giải lưu truyền trong dân gian khá thú vị. Một cụ ông cao niên trong làng kể rằng, có một thời kỳ làng Xuân Giai (nằm ở cổng Nam, thuộc xã Vĩnh Tiến) thường xuyên bị cháy nhà, người dân cho rằng do rồng quay đầu về làng mình phun lửa gây ra cháy nhà nên đã chặt đầu rồng!Người dân xứ Thanh còn truyền tai nhau câu chuyện, tương truyền trong mắt rồng ở cung cấm thường có yểm rất nhiều vàng ngọc châu báu.
Một đêm, lợi dụng lúc trời sầm sập đổ mưa, trong thành hoang vắng không bóng người qua lại, hàng chục tên đạo tặc bịt mặt với đao trên tay đã chặt đầu đôi rồng mang đi xa rồi đập nát để tìm ngọc quý. Cũng chẳng ai nhớ nổi đó là năm nào? Tiến sỹ Phạm Văn Đấu (Hội sử học Thanh Hoá) cho biết, đôi rồng đá ở thành Tây Đô thuộc loại tượng rồng lớn nhất và đẹp nhất hiện còn lại ở Việt Nam. “Sử cũ không ghi chép cũng không ai biết đôi rồng đá bị mất đầu từ bao giờ, nhưng giả thiết cho rằng, sau khi xâm lược được nước ta, quân Minh đã cho chặt đầu rồng mang về báo công được nhiều người chấp nhận”.
