Đường hầm nổi tiếng ở Quảng Trị từng là 'tọa độ lửa', được mệnh danh là 'pháo đài lòng đất'

Công trình huyền thoại giữa bom đạn chiến tranh

Địa đạo Vịnh Mốc nằm ở xã Cửa Tùng, tỉnh Quảng Trị. Đây là địa đạo duy nhất trong 114 làng hầm ven biển Cửa Tùng vẫn còn giữ được cấu trúc ban đầu.

Những năm 1960, chiến tranh leo thang tại vĩ tuyến 17 khiến xã Cửa Tùng trở thành tâm điểm đánh phá của không quân Mỹ. Sau khi chính quyền Việt Nam Cộng hòa không thực hiện tổng tuyển cử theo Hiệp định Geneve 1954, xung đột tại miền Nam gia tăng.

Năm 1965, sự kiện Vịnh Bắc Bộ mở đầu cuộc chiến tranh phá hoại ra miền Bắc, biến Cửa Tùng thành “tọa độ lửa” hứng chịu hơn nửa triệu tấn bom trong 7 năm. Bình quân mỗi người dân nơi đây phải gánh chịu tới 7 tấn bom đạn.

Trước nguy cơ bị san phẳng, Trung ương Cục đã gợi ý xã Cửa Tùng áp dụng mô hình địa đạo tương tự Củ Chi. Cuối năm 1963, chủ trương đào hầm được triển khai, đến đầu năm 1965 công trình chính thức bắt đầu và hoàn thành vào ngày 18/2/1966.

Điều đặc biệt là người chỉ huy công trình khi ấy chỉ học hết tiểu học, nhưng với trí thông minh dân dã cùng tinh thần “bám đất không rời”, quân dân xã Cửa Tùng đã đào hơn 6.000m3 đất đá hoàn toàn bằng tay.

Toàn bộ địa đạo được đào trong lớp đất đỏ badan bền chắc, giúp vách hầm ngày càng rắn lại theo thời gian. Hệ thống thông gió được thiết kế khoa học, bảo đảm không khí luôn mát lạnh và khô ráo. Nhờ vậy, công trình tồn tại bền vững suốt gần 6 thập kỷ qua.

Suốt gần 2.000 ngày đêm, nhờ hệ thống hầm ngầm này mà hàng trăm người dân vừa sinh sống, vừa bám trụ chiến đấu. Đặc biệt, 17 trẻ em đã chào đời an toàn trong lòng địa đạo, một kỳ tích giữa bom đạn chiến tranh.

Cấu trúc như một ngôi làng hoàn chỉnh

Đi sâu vào lòng đất, du khách sẽ thấy trước mắt hiện lên một “ngôi làng” hoàn chỉnh chứ không chỉ là nơi trú ẩn tạm thời. Địa đạo Vịnh Mốc dài hơn 1.700m (trong đó đoạn trục chính khoảng 1.060m), gồm 3 tầng ăn sâu vào lòng đất từ 8 đến hơn 22m. Toàn hệ thống có 13 cửa ra vào: 6 cửa hướng lên đồi và 7 cửa mở ra biển, đồng thời đóng vai trò thông gió. Nhờ vậy, bên trong hầm luôn duy trì không khí mát lạnh, khô ráo, là một điều hiếm thấy trong các công trình cùng thời.

3 tầng địa đạo được phân chia chức năng rõ rệt. Tầng 1 sâu 8-11m, dài hơn 420m, dùng làm nơi chiến đấu và trú ẩn khi bom trút dày đặc. Tầng 2 sâu 11-15m, dài hơn 500m, là khu sinh hoạt chính, đặt cơ quan chỉ huy và nơi ở của người dân. Tầng 3 sâu 21-22,5m, dài hơn 130m, sử dụng làm kho dự trữ lương thực, nước ngọt và một số công trình phụ trợ.

Dọc hai bên đường hầm, các “căn hộ” nhỏ được khoét cách nhau 3-5m, rộng khoảng 0,8m, sâu 1,7-1,8m, vừa đủ cho 2-4 người sinh hoạt. Bên cạnh đó là hệ thống công trình thiết yếu: 3 giếng nước, nhà hộ sinh, trạm phẫu thuật, trạm xá, nhà vệ sinh, bảng tin, hội trường chứa 50- 60 người và bếp Hoàng Cầm.

Một điểm đặc sắc của địa đạo Vịnh Mốc là đường hầm đào theo dạng chữ Z, giúp giảm tối đa thương vong khi bom nổ gần. Kiểu thiết kế này làm triệt tiêu sóng xung kích, khiến khối đất đặc quánh badan trở thành bức tường tự nhiên bảo vệ tuyệt vời. Hệ thống vòm cuốn được tạo thủ công nhưng đều và chắc, khiến địa đạo tồn tại bền vững suốt hàng chục năm mà không cần bê tông gia cố.

Từ cửa ra biển, đường hầm đổ thẳng xuống bãi cát từng là điểm xuất phát của những chuyến thuyền nan vượt hơn 30km ra đảo Cồn Cỏ để tiếp tế, cứu thương và chuyển tin tức trong suốt những năm chiến tranh ác liệt.

Chứng tích của một thời bom đạn

Không chỉ được biết đến với cấu trúc đầy đủ như một ngôi làng nhỏ, địa đạo còn mang nhiều ý nghĩa lịch sử. Trong chiến tranh, địa đạo Vịnh Mốc là “pháo đài lòng đất” bảo vệ dân cư tuyến đầu.

Người dân nơi đây vẫn tổ chức cuộc sống bình thường trong điều kiện phi thường: sinh con, học tập, hội họp, trình diễn văn nghệ và điều trị thương binh ngay dưới lòng đất. Không một người dân nào thiệt mạng trong suốt thời gian địa đạo hoạt động, là một điều hiếm thấy ở một vùng trọng điểm oanh tạc.

Địa đạo còn giữ vai trò chiến lược trong hậu cần - một phần quan trọng của mặt trận Cồn Cỏ. Những chuyến thuyền cảm tử liên tục xuất phát từ đây đã góp phần duy trì sức sống cho đảo tiền tiêu, đồng thời bảo đảm tuyến thông tin, tiếp vận giữa đất liền và biển. Chính sự vận hành trọn vẹn này đã giúp xã Cửa Tùng trở thành biểu tượng của ý chí “một tấc không đi, một ly không rời”.

Thời bình, địa đạo Vịnh Mốc trở thành không gian giáo dục lịch sử sinh động cho nhiều thế hệ. Năm 2014, công trình được xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt, khẳng định giá trị to lớn về văn hóa, lịch sử và kiến trúc quân sự.

Bảo tàng trong khuôn viên di tích đang lưu giữ hàng trăm hiện vật, hình ảnh tư liệu cùng nhiều câu chuyện xúc động về cuộc sống trong lòng đất. Nổi bật trong số này là bức tranh “To Be Or Not To Be” - biểu tượng của sự tồn tại kiêu hãnh giữa thời khắc sinh tử.

Nơi đây được Tạp chí du lịch hàng đầu thế giới Lonely Planet xếp vào top 15 điểm đến và trải nghiệm hấp dẫn nhất Việt Nam. Với du khách quốc tế, đây không chỉ là nơi tham quan mà còn là nơi chạm vào lịch sử, nơi họ có thể cảm nhận giá trị của hòa bình qua từng vách hầm, từng mét đường badan đỏ đã thấm mồ hôi và nước mắt của người dân Cửa Tùng.

Hôm nay, giữa những hàng tre rợp bóng dẫn vào khu di tích, khách tham quan có thể nghe rõ từng câu chuyện được kể lại bởi người dân địa phương - những người đã trải qua giai đoạn hào hùng ấy.

Địa đạo Vịnh Mốc vì thế không chỉ là chứng tích của một thời bom đạn, mà còn là bài học sống động về sức mạnh đoàn kết, lòng quả cảm và khát vọng tự do của con người Việt Nam.