Việt Nam phát lộ ‘cấm địa’ cùng nhiều bảo vật tại Kinh đô đầu tiên của Nhà nước phong kiến tập quyền, gắn liền với 6 đời vua thuộc 3 triều đại Đinh-Tiền Lê-Lý
Tuy nhiên, bí mật về không gian phân bố các công trình kiến trúc này vẫn còn là ẩn số.
Hoa Lư được chọn là Kinh đô đầu tiên của Nhà nước phong kiến tập quyền và tồn tại 42 năm (968-1010), gắn liền với 6 đời vua của 3 triều đại Đinh - Tiền Lê - Lý. Nơi đây giữ một vị trí, vai trò cực kỳ quan trọng trong sự nghiệp dựng nước, giữ nước.
Ngày nay, dấu tích của Cố đô Hoa Lư thuộc xã Trường Yên, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình, cách thủ đô Hà Nội gần 100km về phía Nam. Tuy nhiên, trải qua những biến cố lịch sử cùng thời gian lâu dài, các công trình của Kinh đô dần bị vùi lấp.
Khu di tích đặc biệt quan trọng với lịch sử - văn hóa dân tộc
Cố đô Hoa Lư đã được nghiên cứu khảo cổ từ những năm 1960 và cho đến nay. Gần 60 năm nghiên cứu đã giúp các nhà khoa học thống nhất đánh giá Hoa Lư là một khu di tích lớn, có ý nghĩa đặc biệt đối với lịch sử và văn hóa dân tộc. Tại đây, nhiều công trình kiến trúc như cung điện, dinh thự, đền miếu... liên quan chặt chẽ đến vương triều và hoàng tộc nhà Đinh - Tiền Lê đã được xây dựng.
Theo báo cáo, vào năm 2022, các nhà nghiên cứu đã tiến hành mở 5 hố khai quật khảo cổ với tổng diện tích 900m2 tại các khu vực cánh đồng Nội Trong, cánh đồng Hang Trâu và vườn chùa Nhất Trụ. Những địa điểm này đã được xác định là nơi chứa đựng nhiều tư liệu vật chất của các công trình kiến trúc cung điện, cùng với các chùa chiền và miếu từ thời Đinh - Tiền Lê thế kỷ X, thuộc Di tích Lịch sử Quốc gia đặc biệt Cố đô Hoa Lư.
Bước đầu, các nhà khảo cổ đã phát hiện ra các dấu tích quan trọng về địa tầng văn hóa, bao gồm các di vật như đồ sành, đất nung và gốm men. Đặc biệt, họ đã tìm thấy các cấu kiện bằng gỗ, minh chứng cho sự tồn tại của những công trình kiến trúc cổ.
Khu vực Cấm thành - cấm địa đối với người ngoài, nơi ở dành riêng cho hoàng gia - dần lộ diện. Cánh đồng Nội Trong được xác định là khu Hậu cung, nơi ở của Hoàng thái hậu, Hoàng hậu và các phi tần, cung nữ. Nhiều hiện vật như gạch và ngói có niên đại trước thế kỷ X, nhưng vẫn được nhà Đinh và Tiền Lê tái sử dụng trong việc xây dựng. Những tư liệu này cho thấy Kinh đô của nhà Đinh và nhà Tiền Lê đã được xây dựng trên khu vực từng là trị sở của Trường Châu thời thuộc Đường, nhưng với quy mô lớn hơn đáng kể so với thời Bắc thuộc.
Tại cánh đồng Hang Trâu, các hố khai quật đã xác định đây là khu vực chuyển tiếp giữa không gian khu Chính điện và Hậu cung của Kinh đô Hoa Lư.
Trong thời Đinh, khu vực này là sân vườn tự nhiên với những cây cổ thụ. Đến thời Tiền Lê, nó được cải tạo thành một nền sân đất nện rộng lớn. Các tư liệu thu được từ lần khai quật đầu tiên tại Hang Trâu đã làm rõ hơn về quy hoạch chung của nội đô Hoa Lư.
Chùa Nhất Trụ được biết đến là ngôi quốc tự đầu tiên của Đại Cồ Việt, nơi còn bảo tồn cột kinh bằng đá do vua Lê Đại Hành dựng vào năm 996. Trong đợt khảo cổ năm 1991, Bảo tàng Hà Nam Ninh đã phát hiện những dấu tích có thể là móng trụ của một công trình kiến trúc quy mô lớn gần cột kinh đá.
Đợt khai quật năm 2022 đã tiếp tục làm lộ thêm hai công trình kiến trúc mới ở phía Đông Bắc của chùa. Các dấu tích kiến trúc thu được qua nhiều đợt khai quật đã góp phần xác định rằng khuôn viên chùa Nhất Trụ trước đây bao gồm nhiều đơn nguyên kiến trúc khác nhau.
Các chuyên gia của Viện Khảo cổ học nhận định rằng kết quả nghiên cứu năm 2022 đã làm rõ hơn về không gian phân bố các công trình kiến trúc tại Cấm thành và Hoàng thành Hoa Lư.
Các phát hiện khảo cổ tại Nội Trong và Hang Trâu đã xác định mặt bằng tổng thể của Cấm thành Hoa Lư gồm hai khu vực chính: khu trung tâm - nơi được nhà Đinh và Lê lựa chọn làm Kinh đô, nay là khu di tích Cố đô Hoa Lư; khu Hậu cung ở phía Nam khu trung tâm, nơi có các công trình kiến trúc của trị sở Trường Châu từ trước thế kỷ X và được tái sử dụng thời Đinh - Tiền Lê.
Những ẩn số chưa có lời giải
Cùng với báo cáo sơ bộ về kết quả khai quật khu di tích Cố đô Hoa Lư, Viện Khảo cổ học cũng công bố kết quả thăm dò tại Vườn Am, nơi đã hé lộ nhiều dấu tích từ thời Trần. Tại đây, các nhà nghiên cứu phát hiện dấu tích của móng đầm gia cố kiến trúc, được tạo nên từ đá và gạch ngói vụn.
Các hiện vật thu thập từ khu vực này bao gồm mảnh gạch, ngói, gốm sứ, đồ sành… mang đặc trưng của thời Trần thế kỷ XIII - XIV. Trong một hố thăm dò tại Vườn Triều cuối (nằm sau đền Thái Vi, xã Ninh Hải, Hoa Lư), các nhà khảo cổ còn phát hiện một lớp than tro dày, tập trung trong một khu vực có thể là dấu tích của một bếp cổ.
Những phát hiện này góp phần làm rõ hơn diện mạo của một hành cung dưới triều Trần và bổ sung giá trị cho Quần thể Danh thắng Tràng An.
Mặc dù các phát hiện mới đã giúp làm sáng tỏ dần cấu trúc của Cấm thành và Hoàng thành, nhưng vẫn còn nhiều bí ẩn về không gian phân bố các công trình kiến trúc. Vì vậy, các chuyên gia khảo cổ đã đề xuất bảo vệ hiện trạng khu vực, tạm dừng mọi hoạt động chôn cất, xây dựng công trình hay đào ao hồ trong khu vực này. Đồng thời, cần mở rộng nghiên cứu tại các khu vực xung quanh chùa Nhất Trụ.
Các nhà khoa học tin rằng chùa Nhất Trụ từng sở hữu những công trình kiến trúc quy mô lớn và liên hoàn. Tuy nhiên, với diện tích khai quật còn hạn chế trong suốt 60 năm qua, việc xác định chi tiết vẫn còn là thách thức.
