10.000km trong 10 năm: Thế giới mất 150 năm để làm được điều Trung Quốc đẩy nhanh chỉ trong một thập kỷ
Chỉ trong một thập kỷ, mạng lưới metro toàn cầu đã tăng trưởng gấp đôi – và hiếm có quốc gia nào tăng tốc mạnh mẽ như Trung Quốc.
Vào một buổi sáng mùa đông năm 1863, cách mạng đô thị âm thầm khởi động tại London. Một nhóm quan chức lên tàu từ ga Paddington, băng qua 6 điểm dừng ngầm dưới lòng đất để tới Farringdon, phía Bắc trung tâm thành phố.
Tuyến đường sắt Metropolitan – nay là một phần của hệ thống London Underground – chính là mạng metro đầu tiên trên thế giới, giúp giải quyết tình trạng kẹt xe vốn đã trở thành cơn ác mộng đô thị.
Kể từ đó, mô hình này lan rộng toàn cầu, với các mạng lưới mọc lên ở Paris, New York, Tokyo, Moscow, Hong Kong, Cairo… Đến năm 2013, hơn 130 thành phố đã có mạng metro với tổng chiều dài hơn 10.900km – đủ để nối từ xích đạo tới Bắc Cực.
Điều đáng kinh ngạc là: tốc độ phát triển không hề chậm lại.
Theo số liệu mới từ Hiệp hội Vận tải Công cộng Quốc tế (UITP), chỉ trong 10 năm qua, thế giới đã xây dựng thêm gần 10.000 km đường metro – gần bằng thành quả của cả 150 năm trước đó. Đến năm 2023, tổng chiều dài mạng metro toàn cầu đạt 20.453 km. Nói cách khác, kỷ nguyên hoàng kim của tàu điện ngầm chỉ vừa bắt đầu.
Sự thật này có thể gây ngạc nhiên với những ai sống tại các đô thị phát triển, nơi việc mở rộng hệ thống giao thông công cộng cũ kỹ thường là siêu dự án kéo dài hàng chục năm với chi phí hàng tỷ USD. Nhưng nếu đến châu Á, đặc biệt là Trung Quốc, người ta sẽ thấy tốc độ xây dựng chóng mặt ra sao.
Từ chỗ chỉ chiếm 19% mạng lưới metro toàn cầu vào năm 2012, Trung Quốc đã vươn lên nắm giữ tới 43% vào năm 2023. Cơn sốt metro lan rộng đến cả những địa phương xa xôi nhất. Tại tỉnh miền núi Quý Châu, hệ thống metro ở thành phố Quý Dương – mới vận hành chưa đầy 7 năm – đã vượt qua mạng lưới L train lâu đời ở Chicago về lượng hành khách. Trung Quốc đại lục hiện có tới 28 hệ thống metro còn đông đúc hơn Quý Dương, trong đó có 4 hệ thống lớn nhất thế giới đặt tại Thượng Hải, Bắc Kinh, Quảng Châu và Thâm Quyến.
Không chỉ là câu chuyện của Trung Quốc
Trong cùng giai đoạn, nhiều thành phố khác cũng gia nhập cuộc đua metro. Những hệ thống mới phục vụ hơn 100 triệu lượt khách mỗi năm đã đi vào hoạt động tại Dhaka (Bangladesh), Salvador (Brazil), Chennai, Hyderabad và Mumbai (Ấn Độ), cùng Lima (Peru). Tại Riyadh (Saudi Arabia), mạng metro vừa khai trương tháng 12 năm ngoái, dự kiến đạt quy mô tương tự ngay trong năm đầu vận hành.
Ngoài ra, hàng chục hệ thống nhỏ hơn đã xuất hiện từ năm 2013 tại Doha, TP.HCM, Isfahan, Jakarta, Lagos, Lahore, Panama City, Quito và nhiều thành phố khác.
Tất nhiên, không phải dự án nào cũng thành công.
Tại Addis Ababa (Ethiopia) và Abuja (Nigeria), các mạng lưới do Trung Quốc xây dựng lần lượt từ 2015 và 2018 đang lâm vào tình trạng ảm đạm vì quy hoạch kém, lịch trình thưa thớt và thiếu linh kiện thay thế.
Karachi – siêu đô thị chưa có metro – từng đóng cửa tuyến tàu ngoại ô từ năm 1999 vì tham nhũng và vận hành yếu kém. Dù nhiều năm qua vẫn thảo luận chuyện tái khởi động bằng vốn Trung Quốc, dự án vẫn giậm chân tại chỗ.
Tuy vậy, những thất bại đó chỉ là ngoại lệ. Hầu hết hệ thống metro sau khi đi vào hoạt động đều nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ từ hành khách và các nhà quy hoạch đô thị, đảm bảo dòng vốn duy trì hoạt động ngay cả trong thời kỳ khó khăn nhất.
Hồi sinh sau đại dịch
Điển hình như đại dịch Covid-19 – cú sốc lớn nhất lịch sử giao thông đô thị. Việc làm việc từ xa khiến lượng hành khách sụt giảm nghiêm trọng, đẩy nhiều hệ thống tới bờ vực khủng hoảng tài chính. Tại London, Thị trưởng Sadiq Khan từng cảnh báo phải đóng hẳn một tuyến tàu điện ngầm nếu không tìm được nguồn bù lỗ.
Tuy nhiên, theo UITP, năm 2023 đã ghi nhận hơn 58 tỷ lượt hành khách đi metro – vượt qua mức 57,9 tỷ trước dịch vào năm 2019. Giao thông công cộng đang dần hồi phục, và ngân sách đang dần được hàn gắn. Cũng trong năm ngoái, Transport for London lần đầu tiên báo lãi vận hành sau 25 năm thành lập.
Sự chuyển dịch của hàng tỷ hành khách từ đường bộ sang đường sắt đã giúp cắt giảm hàng trăm triệu tấn khí thải CO₂ mỗi năm. Nhưng lợi ích lớn nhất của metro không chỉ nằm ở môi trường.
Trên thực tế, lượng khí thải của một chuyến metro tương đương với xe minibus dùng chung – phương tiện phổ biến tại các siêu đô thị đang phát triển.
Giá trị cốt lõi của metro là khả năng giải phóng hàng trăm triệu người khỏi cảnh kẹt xe triền miên, hướng tới tương lai nơi con người sống và làm việc trong các đô thị đi bộ mật độ cao – thay vì phụ thuộc vào xe cá nhân tại các khu đô thị ven xa.
Một tương lai xanh hơn, hiệu quả hơn và đáng sống hơn – đó là điều metro đang kiến tạo mỗi ngày.
