iPhone, chuỗi cung ứng và điểm yếu chí mạng trong tham vọng ‘thoát Mỹ’ của Bắc Kinh

Khi Bắc Kinh chuẩn bị xây dựng Kế hoạch 5 năm lần thứ 15 (bản kế hoạch phát triển tiếp nối truyền thống hơn bảy thập kỷ, định hình định hướng chính sách quốc gia), giới quan sát dự báo rằng việc tinh chỉnh và củng cố chuỗi cung ứng sẽ mang lại lợi thế lớn cho Trung Quốc trong giai đoạn tới.

Chuỗi cung ứng iPhone và “sức mạnh Trung Quốc”

Trong 5 năm qua, Trung Quốc coi việc củng cố chuỗi cung ứng là trụ cột trong chiến lược kinh tế. Kế hoạch 5 năm lần thứ 14 (2021-2025) kêu gọi “tăng tốc phát triển hệ thống công nghiệp hiện đại” và “xây dựng chuỗi công nghiệp và chuỗi cung ứng an toàn, đáng tin cậy hơn”.

Kết quả là Trung Quốc hiện sở hữu hệ thống sản xuất toàn diện nhất thế giới, giữ vị trí nền sản xuất lớn nhất toàn cầu suốt 15 năm liên tiếp. Theo Bộ trưởng Công nghiệp và Công nghệ Thông tin Li Lecheng, giá trị gia tăng sản xuất của Trung Quốc dự kiến sẽ tăng thêm 8 nghìn tỷ nhân dân tệ (1,13 nghìn tỷ USD) trong suốt giai đoạn này, chiếm gần 30% giá trị gia tăng sản xuất toàn cầu, so với chỉ 6% vào năm 2000.

Ví dụ, trên giấy tờ, khi Apple ra mắt mẫu iPhone 17 mới đây, toàn bộ sản phẩm bán tại Mỹ được công bố là “sản xuất tại Ấn Độ”. Tuy nhiên, theo ông Patrick McGee (tác giả cuốn Apple in China: The Capture of the World’s Greatest Company) thực tế “made in India” phần lớn chỉ dừng ở khâu lắp ráp cuối cùng, trong khi các linh kiện cốt lõi như pin, màn hình và mô-đun camera vẫn đến từ chuỗi cung ứng Trung Quốc, vốn được xem là toàn diện và bền vững nhất thế giới.

Điều này phản ánh hệ sinh thái sản xuất mà Trung Quốc đã gây dựng sau hàng thập kỷ, trở thành niềm tự hào quốc gia.

Trong chuỗi cung ứng của Apple, theo phân tích năm 2024, Trung Quốc đại lục vẫn là trung tâm sản xuất chính, chiếm hơn một phần ba số nhà máy trong tổng 187 nhà cung ứng được công bố. Năm đó, 157 đối tác thực hiện sản xuất tại Trung Quốc đại lục, chiếm 98% tổng chi tiêu trực tiếp của Apple cho nguyên vật liệu, sản xuất và lắp ráp trên toàn cầu.

Theo ông Zheng Shanjie, Chủ nhiệm Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia, quy mô vốn đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D) của Trung Quốc đã tăng gần 50% trong giai đoạn 2020-2024, thêm khoảng 1,2 nghìn tỷ nhân dân tệ. Khoản đầu tư này đã hỗ trợ các ngành công nghiệp chiến lược mới nổi như chất bán dẫn và xe năng lượng mới.

Tuy nhiên, ông Nick Marro (chuyên gia kinh tế trưởng phụ trách châu Á và thương mại toàn cầu tại Economist Intelligence Unit) nhận định rằng, Trung Quốc vẫn phụ thuộc nhiều vào đối tác nước ngoài ở các khâu thượng nguồn như thiết bị sản xuất bán dẫn tiên tiến.

Điểm nghẽn công nghệ

Căng thẳng với Mỹ càng làm nổi bật các mắt xích yếu. Khi Washington thắt chặt hạn chế đối với bán dẫn và công cụ thiết kế điện tử (EDA) vào tháng Năm, các nhà cung ứng hàng đầu thế giới như Synopsys, Cadence và Siemens đã bị cấm cung cấp phần mềm tiên tiến cho Trung Quốc. Dù nguồn cung sau đó được nối lại, giới nghiên cứu cảnh báo đây vẫn là lỗ hổng dễ bị lợi dụng.

Ông Lin Xueping, nhà nghiên cứu thỉnh giảng tại Viện Nghiên cứu Chất lượng Trung Quốc thuộc Đại học Giao thông Thượng Hải, nhấn mạnh: “Điểm yếu của chuỗi cung ứng Trung Quốc nằm ở tính dễ tổn thương, vẫn tồn tại khoảng trống trong một số công nghệ then chốt”.

Thứ trưởng Công nghiệp và Công nghệ Thông tin Xin Guobin cũng thừa nhận rằng “những thiếu sót vẫn còn, đặc biệt ở các lĩnh vực như chip ô tô cao cấp có khả năng tính toán mạnh, trong khi tình trạng cạnh tranh thiếu hợp lý ở một số ngành vẫn nổi cộm”.

Chính sách “chuỗi trưởng” và các doanh nghiệp “tiểu khổng lồ”

Để khắc phục, Bắc Kinh áp dụng chính sách “chuỗi trưởng”: bổ nhiệm lãnh đạo cấp cao phụ trách toàn bộ chuỗi ngành, từ nguyên liệu đến sản phẩm cuối cùng. Đồng thời, chính phủ dồn nguồn lực nuôi dưỡng hàng nghìn doanh nghiệp nhỏ và vừa chuyên biệt (gọi là “tiểu khổng lồ”) nhằm lấp đầy điểm nghẽn trong vật liệu tiên tiến, cảm biến và phần mềm công nghiệp.

Những nỗ lực này dần định hình lại cơ cấu công nghiệp, hướng tới sản xuất công nghệ cao, cho thấy sự chuyển dịch từ “quy mô” sang “chiều sâu và tính tinh vi”. Tuy vậy, theo các viện nghiên cứu, vấn đề các điểm nghẽn chiến lược, đặc biệt là máy quang khắc của công ty Hà Lan ASML, vẫn chưa được giải quyết căn bản.

Ông Zhuang Bo, chiến lược gia vĩ mô toàn cầu tại Loomis Sayles Investment Asia, nhận định: “Về cấu trúc, xu hướng chuỗi cung ứng sẽ hướng tới phi Mỹ hóa và tăng cường nội địa hóa. Trong tương lai, Trung Quốc có thể xây dựng hệ sinh thái nội địa hoàn chỉnh hơn, dù ban đầu có thể kém hiệu quả”.

Các chuyên gia cho rằng trong bối cảnh địa chính trị phân mảnh, an ninh chuỗi cung ứng đã thay thế hiệu quả trở thành logic chủ đạo, với “giảm thiểu rủi ro” là xu hướng mới. Việc Mỹ gây sức ép buộc Hà Lan hạn chế bán máy quang khắc tiên tiến cho Trung Quốc chỉ là một ví dụ.

Ông Marro từ EIU cho rằng chính sách trong 5 năm tới sẽ tiếp tục chú trọng đột phá ở các công nghệ mũi nhọn như 6G và máy tính lượng tử, những lĩnh vực đã xuất hiện trong văn kiện chính sách nhưng sẽ được đặt mức ưu tiên cao hơn khi cạnh tranh địa chính trị ngày càng gay gắt. Tuy nhiên, ông cảnh báo: “Chính sách vẫn tập trung quá nhiều vào khâu sản xuất và cung ứng, trong khi chưa quan tâm đúng mức tới nhu cầu, dễ dẫn tới sự mất cân bằng trong bức tranh công nghiệp”.

Ông Zhuang Bo cũng đồng quan điểm: “Vấn đề nghiêm trọng hơn là trong khi các đột phá công nghệ cao vẫn còn xa vời, tình trạng dư thừa công suất ở các phân khúc trung – thấp có thể ngày càng trầm trọng”.

Theo SCMP