Thuế thuốc lá tăng cao: Doanh nghiệp nội rơi vào thế khó, lo nguy cơ thuốc lá lậu tràn lan

Tại hội thảo "Tham vấn hoàn thiện dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt", do Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) tổ chức vào ngày 18/03/2025 tại Hà Nội, vấn đề tăng thuế thuốc lá đã trở thành chủ đề tranh luận sôi nổi​.

Theo ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng Thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA), nếu không có lộ trình hợp lý, nhiều doanh nghiệp thuốc lá trong nước sẽ gặp khó khăn lớn: “Việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt theo lộ trình quá nhanh sẽ làm gia tăng thuốc lá nhập lậu, gây tổn hại cho doanh nghiệp hợp pháp, giảm thu ngân sách và ảnh hưởng đến hàng trăm nghìn lao động trong chuỗi sản xuất”​.

Ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng Thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA), đề xuất lộ trình thuế TTĐB hợp lý: 2.000 đồng/bao năm 2026, 4.000 đồng/bao năm 2028, 6.000 đồng/bao năm 2030 để tránh cú sốc cho doanh nghiệp và thị trường.

Dự thảo Luật Thuế TTĐB sửa đổi hiện đề xuất hai phương án: bắt đầu từ 2.000 đồng/bao vào năm 2026 và tăng dần đến 10.000 đồng/bao vào năm 2030, hoặc khởi điểm từ 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và tăng lên 10.000 đồng/bao vào năm 2030​. Nhưng liệu chính sách này có thực sự giúp tăng thu ngân sách hay sẽ dẫn đến thất thu lớn hơn?

Ngân sách nhà nước – Tăng thu hay thất thu?

Một trong những mục tiêu quan trọng nhất của việc tăng thuế TTĐB là bổ sung nguồn thu cho ngân sách. Tuy nhiên, theo Viện Chiến lược và Chính sách tài chính, nếu áp dụng phương án thuế cao theo dự thảo, lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp có thể giảm từ 30% đến 43%, trong khi thuốc lá nhập lậu có thể tăng từ 30% đến 70%​. Điều này có thể khiến ngân sách nhà nước thất thu từ 10,9 nghìn tỷ đến 20,7 nghìn tỷ đồng vào năm 2030​.

Bài học từ các quốc gia khác cũng minh chứng cho điều này. Malaysia, sau khi tăng thuế mạnh vào năm 2015, chứng kiến tỷ lệ thuốc lá lậu trên thị trường tăng từ 37% lên hơn 60% chỉ trong ba năm​. Philippines, sau khi tăng thuế vào năm 2013, chứng kiến mức tiêu thụ thuốc lá hợp pháp giảm 40%, nhưng doanh thu thuế chỉ tăng nhẹ do thị trường thuốc lá lậu bùng phát​.

Tại Việt Nam, theo Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA), ngành thuốc lá đóng góp khoảng 23.500 tỷ đồng từ thuế tiêu thụ đặc biệt, 1.800 tỷ đồng từ thuế nhập khẩu và hơn 500 tỷ đồng vào Quỹ phòng chống tác hại thuốc lá​. Nếu thuốc lá nhập lậu tăng mạnh, chính phủ không chỉ mất đi nguồn thu từ thuế mà còn phải chi ngân sách nhiều hơn để kiểm soát buôn lậu, vô tình tạo ra tác động ngược thay vì tăng thu ngân sách.

Bài toán quá khó đối với doanh nghiệp nội địa

Không chỉ ngân sách nhà nước chịu ảnh hưởng, các doanh nghiệp sản xuất thuốc lá hợp pháp cũng đối mặt với nhiều nguy cơ. Hiện có 54 doanh nghiệp trong Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam với tổng tài sản gần 40.000 tỷ đồng, trong đó 100% vốn thuộc sở hữu nhà nước​.

Lịch sử ngành thuốc lá cho thấy rằng nếu thuế tăng quá nhanh, doanh nghiệp có hai lựa chọn: tăng giá bán để bù đắp chi phí thuế suất cao (dẫn đến mất khách hàng), hoặc duy trì giá thấp nhưng chịu lỗ (có nguy cơ phá sản). Với mức thuế mới theo dự thảo, thuốc lá hợp pháp sẽ trở nên kém cạnh tranh hơn so với thuốc lá nhập lậu, vốn không chịu thuế​.

Không chỉ doanh nghiệp sản xuất bị ảnh hưởng, mà hàng chục nghìn lao động trong chuỗi cung ứng cũng đối mặt với nguy cơ mất việc. Hiện có hơn 90.000 nông dân đang trồng cây thuốc lá trên diện tích khoảng 13.800 ha, với sản lượng thu mua gần 37.000 tấn/năm​. Nếu doanh nghiệp trong nước thu hẹp sản xuất hoặc đóng cửa, cuộc sống của hàng trăm nghìn lao động sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng.

Người tiêu dùng – Giảm hút thuốc hay chuyển sang thuốc lá lậu?

Mục tiêu của chính sách thuế mới là giảm tỷ lệ hút thuốc, phù hợp với Chiến lược quốc gia về phòng, chống tác hại của thuốc lá đến năm 2030. Tuy nhiên, theo nghiên cứu của WHO, nếu không có biện pháp kiểm soát buôn lậu đi kèm, việc tăng thuế có thể khiến người tiêu dùng chuyển sang thuốc lá nhập lậu thay vì giảm tiêu thụ​.

Tại Việt Nam, những thương hiệu thuốc lá lậu như Hero, Jet, Esse đã phổ biến từ lâu, với giá rẻ hơn thuốc lá hợp pháp từ 40-60%​. Điều này không chỉ làm giảm hiệu quả của chính sách kiểm soát thuốc lá mà còn khiến chính phủ mất kiểm soát về chất lượng sản phẩm tiêu dùng, đẩy người tiêu dùng vào nguy cơ sử dụng các sản phẩm độc hại không rõ nguồn gốc.

Các chuyên gia kinh tế cho rằng, thay vì tăng thuế một cách đột ngột, chính phủ nên áp dụng lộ trình tăng thuế dần dần, kết hợp với các biện pháp kiểm soát thuốc lá lậu và hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi sản xuất sang các dòng sản phẩm ít độc hại hơn​.

Cần một chiến lược dài hạn và cân bằng

Việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá cần được tính toán kỹ lưỡng để tránh tác động tiêu cực đến doanh nghiệp, ngân sách và người tiêu dùng. Nếu không có biện pháp kiểm soát buôn lậu song song, chính sách này có thể gây thất thu thuế lớn, đẩy doanh nghiệp nội địa vào thế khó khăn và khiến người tiêu dùng chuyển sang thuốc lá nhập lậu.

Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA) đã đề xuất một phương án thay thế: áp dụng mức thuế TTĐB tuyệt đối từ 2.000 đồng/bao vào năm 2026, sau đó tăng dần lên 6.000 đồng/bao vào năm 2030​. Lộ trình này sẽ giúp doanh nghiệp thích nghi dần, giảm nguy cơ thất thu thuế và đảm bảo mục tiêu kiểm soát tiêu dùng hiệu quả.

Vậy, liệu chính sách thuế mới có thực sự giúp giảm tỷ lệ hút thuốc và tăng thu ngân sách, hay sẽ tạo ra một thị trường chợ đen mạnh hơn? Câu trả lời phụ thuộc vào cách thức triển khai và các biện pháp kiểm soát đi kèm.

>> Ngành bia và sức ép tăng thuế TTĐB: Đã đúng thời điểm chưa?