Tôm và giày Nike nhiễm phóng xạ gây ung thư lọt vào Mỹ, thu hồi hàng trăm container: Vụ bê bối giáng đòn nặng nề vào nền kinh tế số 1 Đông Nam Á

Các thanh tra tại Mỹ đã phát hiện những lô hàng tôm và giày thể thao mang thương hiệu Nike phát ra lượng phóng xạ nhân tạo ở mức thấp, dẫn đến một cuộc điều tra truy ngược nguồn gốc đến một khu công nghiệp gần thủ đô Jakarta, Indonesia.

Cesium-137 phóng xạ đã bị phát tán vào không khí từ một lò luyện kim nhỏ xử lý phế liệu kim loại, làm ô nhiễm hơn 20 nhà máy, bao gồm cả các nhà máy sản xuất tôm và giày cho những thương hiệu đình đám thế giới như Nike và Adidas.

Sự cố đã làm dấy lên lo ngại về khả năng giám sát ngành thương mại phế liệu kim loại đang phát triển của Indonesia - nền kinh tế số 1 Đông Nam Á và nguy cơ vật liệu phóng xạ len lỏi vào mạng lưới xuất khẩu. Các nhà điều tra đang tìm hiểu nguyên nhân gây ô nhiễm và cách ngăn chặn sự cố tương tự trong tương lai.

Dấu hiệu đầu tiên của vấn đề xuất hiện từ cách Indonesia hàng nghìn km. Các thanh tra ở Mỹ vốn đã quen với việc kiểm tra những container chứa tôm đông lạnh và giày thể thao đi qua cảng. Khoảng 600.000 tấn hải sản và hơn 2 tỷ đôi giày nhập từ nhiều nước mỗi năm, hầu như không gặp sự cố.

Nhưng vào tháng 7 năm nay, tại thành phố Los Angeles, sau đó là các cảng ở hai bờ nước Mỹ, thanh tra phát hiện điều lạ: tôm và giày mang thương hiệu Nike phát ra dấu vết phóng xạ nhân tạo ở mức thấp.

Cùng lúc đó, một container giày sản xuất cho Adidas đang trên đường đến Thụy Sĩ bị phát hiện nhiễm phóng xạ tại cảng Rotterdam (Hà Lan).

Khi giới chức bắt đầu điều tra, các manh mối dẫn ngược nửa vòng Trái Đất đến Đông Nam Á, vào một khu công nghiệp sôi động gần Jakarta. Những gì giới chức Indonesia phát hiện tại Khu Công nghiệp Modern Cikande khiến họ kinh ngạc.

Chất phóng xạ Cesium-137 đã bị phát tán - chưa rõ là do tai nạn hay cố ý - từ một lò luyện kim nhỏ xử lý phế liệu. Các hạt vi mô của đồng vị này đã len lỏi vào hơn 20 nhà máy, bao gồm nhà máy đóng gói tôm đông lạnh của một trong những nhà xuất khẩu hải sản lớn nhất Indonesia cùng một nhà máy sản xuất giày cho Nike và Adidas.

Những tiết lộ này đã dẫn đến lệnh thu hồi tôm tại các cửa hàng như Walmart và Kroger. Xuất khẩu tôm từ Tây Indonesia bị tạm ngừng, khiến hàng trăm container mắc kẹt ngoài khơi “xứ sở vạn đảo”.

Sự việc tiếp tục leo thang. Cuối tháng 8, một container đinh hương Indonesia bị nhiễm phóng xạ xuất hiện tại Long Beach, California, Mỹ - nguồn gốc từ một trang trại cách xa khu công nghiệp. Vài tuần sau, khi Indonesia siết chặt kiểm tra cảng vì lo ngại Cesium bị nhập lậu, giới chức Jakarta hai lần chặn được container chứa bột kẽm phóng xạ gửi từ Philippines. Điểm đến dự kiến của chúng chính là khu công nghiệp nói trên.

Chưa rõ liệu các sự kiện này có liên quan nhau không. Việc phát hiện Cesium-137 nhân tạo ở nhiều địa điểm trong thời gian ngắn như vậy là cực kỳ bất thường.

Một câu hỏi then chốt: Liệu vật liệu phóng xạ đã âm thầm len lỏi vào mạng lưới xuất khẩu của Indonesia từ lâu trước sự cố hay không và liệu sản phẩm ở nơi khác có bị ảnh hưởng, bao gồm những nơi có hệ thống phát hiện kém hơn? Vụ việc kể trên đã phơi bày những hạn chế trong giám sát ngành thương mại phế liệu kim loại đang phát triển của Indonesia và cho thấy chỉ một sự cố nhỏ trong công nghiệp cũng có thể làm rung chuyển chuỗi cung ứng toàn cầu.

Bài điều tra này dựa trên phỏng vấn với các nhà điều tra và quan chức nắm rõ vụ việc - đa số yêu cầu ẩn danh do tính bảo mật - cùng các báo cáo Chính phủ do một hãng tin nổi tiếng quốc tế tiếp cận.

Đối với Indonesia - một thành viên của Nhóm 20 nền kinh tế phát triển và mới nổi (G20) và nhà cung cấp hàng đầu về hải sản, nickel và các hàng hóa quan trọng khác - rủi ro là rất lớn. Vụ ô nhiễm chất phóng xạ làm dấy lên nghi ngờ về hai ngành xuất khẩu trị giá hàng tỷ USD và những nỗ lực của chính quyền Jakarta trong việc đảm bảo an toàn công nghiệp. Dù từng xảy ra rò rỉ Cesium ở nhiều nơi khác, nhưng chúng cực kỳ hiếm.

“Vụ việc này làm xấu hình ảnh quốc gia của chúng ta trên trường quốc tế”, nghị sĩ Evita Nursanty nói trong một cuộc họp Quốc hội Indonesia. “Nếu Mỹ không phát hiện ra, chúng ta đã không biết gì cả”, bà nói.

Văn phòng Tổng thống Indonesia Prabowo Subianto chưa đưa ra bình luận. Người phát ngôn lực lượng đặc nhiệm Chính phủ Bara Krishna Hasibuan nói trong tuần này: “Chúng tôi đang siết chặt kiểm soát phân phối và thực hiện các biện pháp phòng ngừa. Rất nhiều bài học sẽ được rút ra từ sự cố này”.

Cesium-137 được tạo ra trong quá trình phân hạch hạt nhân và từng phát tán với lượng lớn vào khí quyển trong các vụ thử vũ khí hạt nhân thập niên 1950–1960, cũng như các thảm họa Chernobyl và Fukushima. Chất này cũng được dùng trong thiết bị đo công nghiệp và một số thiết bị y tế cũ - khi tái chế sai cách có thể phát tán ô nhiễm.

Mức Cesium trong các lô hàng gửi sang Mỹ thấp hơn ngưỡng gây hại tức thời. Tuy nhiên, Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cảnh báo phơi nhiễm kéo dài vẫn gây nguy hiểm. Cesium-137 có đặc tính giống kali trong cơ thể nên có thể tích tụ trong mô mềm và cơ, gây chiếu xạ tế bào và tăng nguy cơ ung thư.

Các nhà điều tra tin rằng chuỗi sự kiện bắt đầu vào nửa đầu tháng 5 năm nay tại một nhà máy bình thường trong khu công nghiệp. Công nhân tại lò luyện kim nhỏ của công ty Trung Quốc PT Peter Metal Technology - chủ sở hữu cuối cùng chưa được xác định, nhưng chính quyền tin rằng họ đang ở Trung Quốc - dường như đã luyện kim chứa nguồn Cesium trực tiếp, chẳng hạn thiết bị đo công nghiệp.

Trong lò nung, Cesium phát tán vào không khí và bay sang các khu vực lân cận. Chất thải và phế liệu từ nhà máy được sử dụng làm bãi chôn lấp xung quanh khu công nghiệp, khiến ô nhiễm càng lan rộng.

Nỗ lực liên hệ với công ty phế liệu không thành công. Chủ khu công nghiệp PT Modernland Realty cũng không phản hồi.

Sự cố không được phát hiện trong khu công nghiệp đông đúc phía Tây Jakarta, nơi có hàng trăm nhà máy nằm xen giữa ruộng lúa và thị trấn đông dân. Hàng chục ngàn người vẫn làm việc tại Cikande, nơi có nhà máy của Cargill, Charoen Pokphand, các doanh nghiệp luyện kim và linh kiện ô tô.

Ngay sau đó, các nhà điều hành cảng Jakarta cách đó khoảng 60km (37 dặm) đã bỏ lỡ cơ hội khi container nhiễm phóng xạ được chất lên tàu. Ít nhất hai container đã bị máy dò phóng xạ cảnh báo, nhưng chưa rõ chúng có bị bỏ qua hay không bị nhận ra.

Ở nơi khác, sự kiện lại được ghi nhận, dù không ngay lập tức. Các trạm giám sát phóng xạ ở Malaysia và Quần đảo Cocos (lãnh thổ Australia) thuộc mạng lưới cảm biến toàn cầu của Tổ chức Hiệp ước Cấm thử hạt nhân đã phát hiện vết phóng xạ. Một đơn vị thuộc Bộ Năng lượng Mỹ trong đánh giá sơ bộ cho biết phát hiện từ hai trạm cách xa như vậy cho thấy “một vụ phát tán Cesium-137 đáng kể vào không khí”.

Vài tuần sau khi container đầu tiên bị phát hiện có vấn đề được chuyển đến Los Angeles, Mỹ thông báo cho Indonesia. Các đội chuyên trách từ cơ quan nghiên cứu quốc gia và cơ quan hạt nhân đến kiểm tra các trang trại tôm ở Tây Java và Nam Sumatra. Họ không tìm thấy ô nhiễm trong ao hoặc thức ăn. Nhưng quanh nhà máy tôm, các máy dò bắt đầu kêu với mức phóng xạ cao gấp hàng trăm lần giới hạn quốc tế.

Các nhà điều tra lần theo nguồn phóng xạ đến Peter Metal, cách đó 2,5km, nơi đã hoạt động chưa đến một năm và đóng cửa vài tuần trước. Công ty này từng nhiều lần xin giấy phép nhập khẩu, nhưng không được chấp thuận.

Hơn 20 nhà máy bị nhiễm phóng xạ ở nhiều mức độ khác nhau, cùng với một số bãi phế liệu và bãi chôn lấp. Tại một điểm, mức phóng xạ đo được là 33 millisievert/giờ - đủ để gây ra liều lượng trung bình hàng năm tối đa cho phép của một công nhân hạt nhân trong vòng khoảng 36 phút.

Giới chức đã kiểm tra hơn 1.500 người, điều trị bằng thuốc Prussian blue cho 3 công nhân nhà máy tôm và 6 công nhân lò luyện kim. Hơn một chục gia đình tạm thời phải sơ tán. Cảnh sát đã thẩm vấn đại diện lò luyện kim, người sau đó đã rời Indonesia sang Trung Quốc. Nhưng chưa ai bị khởi tố và cuộc điều tra vẫn đang được tiến hành.

Khi cuộc điều tra diễn ra, tin về số đinh hương bị nhiễm phóng xạ xuất hiện. Lần này, nguồn phóng xạ không đến từ khu công nghiệp mà từ một trang trại ở Nam Sumatra, cách đó hơn 70km. Một dải đất dài ít nhất 5km, bao gồm các cánh đồng đinh hương và một nghĩa trang đã bị ô nhiễm Cesium-137.

Không có nguồn Cesium rõ ràng tại khu vực; một nhà máy kim loại duy nhất lại an toàn. Lạ hơn, mức phóng xạ ở đây cao hơn nhiều so với tôm, đặc biệt là khi các nhà điều tra đào sâu xuống đất.

Một giả thuyết cho rằng Cesium từ khu công nghiệp bị gió đưa qua eo biển Sunda trước khi rơi xuống đất theo mưa, ngấm sâu vào đất và nhiễm vào rễ cây đinh hương.

Dù vậy, các nhà điều tra vẫn tiếp tục tìm thêm manh mối. “Chúng ta không thể loại trừ điều gì ở thời điểm này”, phát ngôn viên Hasibuan nói.

Lúc này, các cảng đã tăng cường kiểm tra - nhưng chỉ một số ít cảng quốc tế của Indonesia có máy dò phóng xạ. Gần như ngay khi làm vậy, họ phát hiện container chứa bột kẽm phóng xạ đến cảng Jakarta ít nhất 2 lần. Người gửi là một công ty thương mại Trung Quốc đặt văn phòng tại Philippines. Người nhận dự kiến là một công ty luyện kim nhỏ khác ở Cikande.

Các lô hàng bị nhiễm phóng xạ từ 3 công ty xuất khẩu lớn: Bahari Makmur Sejati - một trong những nhà xuất khẩu tôm thẻ chân trắng lớn nhất Indonesia; PT Nikomas Gemilang - công ty sản xuất giày thuộc tập đoàn Pou Chen của Đài Loan (Trung Quốc) và Natural Java Spice - nhà xuất khẩu đinh hương.

Tài liệu của Mỹ cho thấy phần lớn tôm bị trả về Indonesia, còn phần lớn giày vẫn ở Mỹ. Người phát ngôn Nike cho biết công ty này đã nhanh chóng cô lập và tiêu hủy giày đúng quy trình và khẳng định mức phóng xạ không gây nguy hại sức khỏe. Không đôi nào được đưa ra thị trường.

Giới chức Hà Lan cho biết phần giày nhiễm phóng xạ bị loại bỏ và gửi đến công ty xử lý chất thải hạt nhân của Chính phủ. Adidas cũng nói phần nhỏ giày “vượt mức giới hạn đôi chút” đã bị tiêu hủy.

Bahari Makmur Sejati và Natural Java Spice không phản hồi. Trong khi ấy, Pou Chen nói nhà máy đã được kiểm tra và hoạt động trở lại bình thường.

Tai nạn liên quan đến phế liệu nhiễm cesium hiếm nhưng không phải chưa từng có: năm 1998, một thiết bị đo công nghiệp bị luyện chảy cùng phế liệu tại một nhà máy thép ở miền Nam Tây Ban Nha, khiến chuông báo phóng xạ vang lên khắp châu Âu.

Một số điều tra viên cho rằng nguồn Cesium trực tiếp có thể gây ra ô nhiễm tại Indonesia. Một người cho biết có hơn 100 thiết bị đo chứa Cesium được cấp phép trong tỉnh đó - dùng để đo mật độ thép hoặc độ dày giấy. Bộ Công nghiệp Indonesia cũng cho rằng Cesium đến có thể đến từ thiết bị y tế.

Indonesia không có nhà máy điện hạt nhân và chỉ có hạ tầng xử lý phóng xạ hạn chế. Việc xử lý sai vật liệu cũng từng xảy ra: năm 2020, giới chức phát hiện Cesium-137 chôn trong khu dân cư gần Jakarta và phải dọn bỏ hàng tấn đất.

Giờ đây, khi niềm tin vào khả năng giám sát của Indonesia bị nghi vấn, vấn đề đặt ra cho nhà điều tra và đối tác thương mại là liệu Indonesia có thể ngăn sự cố tái diễn hay không. Mỹ đã chấp nhận nhập khẩu tôm và gia vị từ khu vực bị ảnh hưởng với điều kiện được chứng nhận không nhiễm cesium. Các nước khác, gồm Trung Quốc, Malaysia, Australia và châu Âu, đã liên hệ hỏi về độ an toàn.

Thách thức còn đó: truy tìm chủ sở hữu Peter Metal để biết nguồn Cesium; xác định nguyên nhân ô nhiễm ở nông trại đinh hương, làm rõ tại sao bột kẽm phóng xạ được xử lý ở Philippines và lọt qua kiểm tra.

Indonesia đã dừng nhập khẩu phế liệu kim loại và đối mặt câu hỏi về việc tìm nguồn mới. Sau năm 2018, lượng lớn phế liệu toàn cầu được chuyển sang Đông Nam Á do Trung Quốc cấm nhập vì lo ngại ô nhiễm.

Ít nhất, theo điều tra viên, Indonesia cần lắp máy dò phóng xạ ở tất cả cảng quốc tế.

Cikande đang được làm sạch, đa số nhà máy hoạt động bình thường trở lại. Nhiệm vụ cấp bách hiện nay là tìm nơi chứa thải vĩnh viễn cho khoảng 1.000 tấn vật liệu nhiễm bẩn, hiện được lưu giữ tạm thời trong lò luyện kim đóng cửa. Một số chất thải phải chôn giữ hàng trăm năm và chưa có quyết định nơi lưu trữ.

“Nếu công ty đã đóng cửa và trốn tránh trách nhiệm thì ai sẽ chịu chi phí tẩy độc? Có điều gì đó không hợp lý ở đây”, nghị sĩ Nursanty nói.

Tổng hợp