Bỏ giấy phép xây dựng: Cảnh báo nguy cơ 'thả nổi' nếu thiếu cơ chế hậu kiểm minh bạch

Chiều 29/6, tại buổi tiếp xúc cử tri sau Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, Tổ đại biểu Quốc hội đơn vị số 2 (TPHCM) đã ghi nhận nhiều ý kiến sâu sắc, thẳng thắn từ người dân Quận 1 liên quan đến những chính sách pháp luật sẽ có hiệu lực từ ngày 1/7/2025. Một trong những nội dung thu hút sự quan tâm đặc biệt là chủ trương miễn giấy phép xây dựng đối với một số công trình – một cải cách được đánh giá là tiến bộ, nhưng cũng đặt ra nhiều yêu cầu mới về cơ chế hậu kiểm.

Cử tri Nguyễn Hữu Tài (phường Nguyễn Cư Trinh) đánh giá cao chủ trương miễn giấy phép xây dựng đối với các công trình đã có quy hoạch chi tiết 1/500 và thiết kế xây dựng được thẩm định. Theo ông Tài, đây là bước đi quan trọng trong cải cách thủ tục hành chính, giúp loại bỏ những chồng chéo không cần thiết, tiết kiệm thời gian và chi phí cho cả người dân lẫn doanh nghiệp.

“Trước nay, dù đã có quy hoạch rõ ràng, thiết kế đã được phê duyệt, nhưng người dân vẫn phải xin giấy phép xây dựng, đó là một dạng hình thức. Việc bãi bỏ thủ tục này sẽ giải phóng nguồn lực và thúc đẩy tinh thần đổi mới trong quản lý đô thị”, ông Tài nói.

Tuy nhiên, đi liền với sự ủng hộ cải cách là những lo ngại xác đáng. Ông Tài cảnh báo, nếu không có cơ chế hậu kiểm minh bạch và chặt chẽ, việc miễn giấy phép có thể dẫn tới buông lỏng quản lý, phát sinh sai phạm trong thi công và sử dụng công trình sai mục đích.

Theo ông, điều quan trọng là Nhà nước phải hướng dẫn cụ thể, minh bạch hóa quy trình giám sát, đồng thời ứng dụng công nghệ mạnh mẽ như bản đồ số, hệ thống camera công trường, liên thông dữ liệu giữa các sở ngành.

“Chúng ta không thể chỉ trông chờ vào hậu kiểm thủ công và kiểm tra định kỳ như trước. Cần có một hệ sinh thái giám sát thông minh để mọi công trình đều được đặt trong tầm mắt của quản lý Nhà nước”, ông nói.

Việc bỏ giấy phép xây dựng không có nghĩa là buông lỏng quản lý, phải có quy hoạch chi tiết 1/500, có thiết kế đô thị, có quy chế quản lý kiến trúc đô thị chặt chẽ.

>>>Toàn bộ quy trình xin cấp phép xây dựng hiện nay, người dân cần đặc biệt lưu ý

Đồng quan điểm, Luật sư Nguyễn Thanh Hà, Chủ tịch Công ty Luật SBLAW, cho rằng, việc miễn giấy phép xây dựng với một số loại công trình theo Luật Xây dựng sửa đổi năm 2020 là một bước tiến đáng ghi nhận trong cải cách hành chính. Tuy nhiên, chính sách này chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi đi kèm với cơ chế hậu kiểm minh bạch, đủ sức kiểm soát và ngăn ngừa vi phạm.

Ông Hà cho rằng, miễn giấy phép không đồng nghĩa với việc được phép xây dựng tùy tiện. Tuy nhiên, trong thực tế, nhiều người dân có thể hiểu nhầm rằng không cần tuân thủ quy hoạch, tiêu chuẩn kỹ thuật. Việc xây sai vị trí, mật độ hay vượt chiều cao cho phép vẫn có thể bị xử phạt, thậm chí buộc tháo dỡ.

Ngoài ra, thiếu giấy phép còn gây khó khăn khi hoàn công, xin cấp sổ hồng hay chuyển nhượng tài sản. Một số địa phương vẫn xem giấy phép là căn cứ xác định tính hợp pháp của công trình, khiến quy định mới dễ bị "vênh" với thực tiễn.

Với chính quyền địa phương, miễn giấy phép đồng nghĩa với việc bỏ qua một khâu tiền kiểm quan trọng. Nếu không có cơ chế thay thế như đăng ký xây dựng hoặc cơ sở dữ liệu cập nhật thường xuyên, tình trạng xây dựng "trôi nổi" có thể gia tăng, ảnh hưởng đến quản lý quy hoạch, hạ tầng, an toàn phòng cháy chữa cháy.

Hậu kiểm nếu không đủ mạnh cũng dễ dẫn tới tranh chấp, khiếu kiện, đặc biệt trong bối cảnh cơ quan chức năng khó chứng minh vi phạm cụ thể do thiếu thông tin ban đầu.

Luật sư Nguyễn Thanh Hà nhấn mạnh: Miễn giấy phép là một bước chuyển mang tính thử nghiệm theo hướng quản lý hậu kiểm – mô hình đặc trưng của nền hành chính hiện đại. Nhưng để mô hình này phát huy hiệu quả, hệ thống pháp luật cần có sự hoàn thiện đồng bộ. Cụ thể:

- Thiết lập cơ chế “thông báo xây dựng”: Thay vì xin phép, chủ đầu tư phải nộp bản vẽ, cam kết tuân thủ tiêu chuẩn để làm căn cứ kiểm tra sau này. Đây là bước chuyển từ “tiền kiểm” sang “hậu kiểm” có kiểm soát.

- Xây dựng quy trình hậu kiểm minh bạch, phân cấp rõ ràng: Thanh tra sau xây dựng cần có tiêu chí rủi ro, phân loại khu vực, quy mô, độ phức tạp công trình, đồng thời trao quyền chủ động cho cấp xã/phường.

- Tăng chế tài, ràng buộc trách nhiệm: Trong môi trường hậu kiểm, các chế tài cần đủ mạnh để răn đe. Pháp luật nên mở rộng trách nhiệm dân sự, hành chính, thậm chí hình sự đối với cá nhân, đơn vị tư vấn và thi công vi phạm.

- Đồng bộ pháp luật, tránh chồng chéo: Việc miễn giấy phép sẽ không hiệu quả nếu Luật Xây dựng, Luật Quy hoạch, Luật Đất đai, Luật PCCC vẫn thiếu thống nhất. Cần cải cách tổng thể để đảm bảo tính minh bạch và khả thi.

>>> TP. HCM chuẩn bị miễn giấy phép xây dựng tại hơn 360 khu vực