Cây cầu từng là ‘chứng nhân’ vĩ đại của lịch sử Việt Nam, chỉ dài hơn 200m nhưng mất 20 năm để sang bờ

Mỗi khi nhắc đến cầu Hiền Lương - sông Bến Hải, người dân đôi bờ Vĩnh Linh - Gio Linh lại nhớ về những câu thơ thấm đẫm nỗi chia cắt: “Hiền Lương một lạch hai dòng/ Người tuy bên nớ mà lòng bên ni”; “Sông Bến Hải bên trong bên đục/ Trách ai làm cho non nước chia đôi”; “Cách một con sông mà đó thương đây nhớ/ Chung một nhịp cầu mà duyên nợ cách xa”...

Đây vừa là nỗi đau chia cắt, vừa là khát vọng thống nhất của cả dân tộc Việt Nam, hiện hữu trên cây cầu Hiền Lương, dòng sông Bến Hải.

“Chứng nhân” lịch sử

Trên bản đồ Tổ quốc, sông Bến Hải như một dải lụa mảnh, bắt nguồn từ đỉnh núi Động Chân thuộc dãy Trường Sơn rồi buông mình chảy dọc vĩ tuyến 17 trước khi đổ ra biển lớn ở Cửa Tùng. Đây cũng là ranh giới tự nhiên giữa hai bờ Bắc - Nam.

Theo sách Đại Nam nhất thống chí, năm 1928, phủ Vĩnh Linh đã huy động hàng nghìn nhân công địa phương dựng một cây cầu nối đôi bờ sông Bến Hải. Chỉ sau thời gian ngắn, cầu Hiền Lương được đưa vào sử dụng, rộng 2m, đóng bằng cọc sắt và chỉ dành cho người đi bộ. Sau đó, thực dân Pháp cho nâng cấp để xe cỡ nhỏ có thể qua lại.

Đến năm 1950, nhằm đáp ứng nhu cầu giao thông và quân sự ngày càng lớn, Pháp xây dựng lại cầu bằng bê tông cốt thép, biến Hiền Lương thành một phần quan trọng trên tuyến đường thiên lý Bắc - Nam. Cầu khi đó dài 162m, rộng 3,6m, trọng tải 10 tấn. Tuy nhiên, công trình chỉ tồn tại 2 năm trước khi bị du kích đặt bộc phá đánh sập để ngăn chặn bước tiến của quân Pháp.

Tháng 5/1952, cầu Hiền Lương được xây mới với 7 nhịp, dài 178m, trụ bê tông cốt thép, dầm thép, mặt lát gỗ thông, rộng 4m, hai bên có thành chắn cao 1,2m. Trọng tải tối đa nâng lên 18 tấn. Đây chính là cây cầu tồn tại nhiều năm sau đó, gắn liền với vai trò “giới tuyến” lịch sử.

Năm 1954, sau thất bại tại Điện Biên Phủ, Pháp buộc phải trao trả độc lập cho Việt Nam theo Hiệp định Genève. Tháng 7/1954, Hiệp định được ký kết, đất nước tạm thời chia đôi ở vĩ tuyến 17 và cầu Hiền Lương được chọn làm giới tuyến quân sự tạm thời.

Theo Hiệp định Genève, giới tuyến quân sự không được coi là biên giới quốc gia và chỉ tồn tại cho đến khi tổng tuyển cử được tiến hành trong vòng 2 năm. Thực hiện Hiệp định, hàng vạn cán bộ, chiến sĩ Nam Bộ tập kết ra Bắc với niềm tin sẽ sớm trở về qua cuộc bầu cử toàn quốc.

Thế nhưng ở phía Nam, với âm mưu chia cắt lâu dài, chính quyền Ngô Đình Diệm dưới sự hậu thuẫn của Mỹ kiên quyết từ chối tổng tuyển cử. Năm 1956, chính quyền Việt Nam Cộng hòa tuyên bố “khóa tuyến”, phản bội Hiệp định Genève, biến vĩ tuyến 17 thành “biên giới quốc gia” và cầu Hiền Lương thành biểu tượng chia cắt đôi bờ suốt 15 năm.

Trong suốt những năm tháng ấy, sông Bến Hải và cầu Hiền Lương trở thành chứng nhân cho nỗi đau chia cắt đất nước.

Khát vọng thống nhất non sông

Từ năm 1954 đến 1964, cầu Hiền Lương bị chia cắt và được quy hoạch thành khu vực phi quân sự. Tuy nhiên, nơi đây lại trở thành điểm nóng của cuộc chiến tranh tư tưởng, tâm lý không kém phần khốc liệt. Những cuộc đấu đặc biệt ấy gồm đấu màu sơn, đấu cờ, đấu loa… nhưng phần thắng cuối cùng luôn thuộc về chính nghĩa.

Trên cầu Hiền Lương, một vạch trắng được kẻ ngang để làm ranh giới. Chính quyền Sài Gòn sơn nửa phía Nam cầu màu xanh nhằm tạo hình ảnh chia cắt đất nước. Nhưng với tinh thần thống nhất non sông, phía còn lại cũng được ta sơn màu xanh. Khi họ đổi sang màu nâu, ta lập tức sơn lại phía bên kia để giữ đồng bộ.

Cầu Hiền Lương vì thế liên tục thay đổi màu sắc. Mỗi khi đối phương tạo ra hai màu đối lập, ngay lập tức ta lại sơn lại phần còn lại để cây cầu không bao giờ bị chia đôi. Sau ngày đất nước thống nhất, toàn bộ cầu được phủ chung một màu xanh hòa bình - biểu tượng của tinh thần đoàn kết non sông.

Ngày 2/8/1967, cầu Hiền Lương bị bom Mỹ phá hủy. Đến năm 1974, nhằm phục vụ nhu cầu giao thông quân sự ở miền Nam, một cây cầu mới bằng bê tông cốt thép được xây dựng, mang ý nghĩa biểu tượng cho sự thống nhất đất nước.

Năm 1996, Bộ Giao thông Vận tải (nay là Bộ Xây dựng) tiếp tục xây dựng thêm một cây cầu mới dài khoảng 230m, rộng 11,5m, nằm ở phía Tây cầu cũ để đáp ứng nhu cầu giao thông hiện đại. Trong khi đó, cầu Hiền Lương cũ được phục chế nguyên dạng, trở thành điểm tham quan lịch sử cho du khách.

Năm 2002, cụm tượng đài "Khát vọng thống nhất" được dựng ở bờ Nam sông Bến Hải. Công trình gồm hình tượng người mẹ miền Nam và đứa con nhỏ khắc khoải ngóng trông, mắt hướng về phía Bắc. Phía sau là hình ảnh những tàu lá dừa vút lên từ lòng đất - biểu tượng cho khát vọng hòa hợp non sông.

Dù sông Bến Hải chỉ rộng khoảng 200m, dân tộc Việt Nam đã phải mất hơn 20 năm mới đến được bờ bên kia. Cầu Hiền Lương không chỉ là công trình kiến trúc mà còn là biểu tượng của sự chia cắt vô hình, chia lìa hàng triệu gia đình. Trên hết, đó là bức tranh sinh động về lòng khao khát thống nhất, nơi hàng triệu người Việt Nam đã sẵn sàng hy sinh để viết nên trang sử độc lập.