Ngôi mộ cộ niên đại 2.000 năm tuổi độc đáo bậc nhất Đông Nam Á ở Việt Nam: Nằm giữa rừng cao su, hé lộ bí ẩn của nền văn minh bên dòng sông nội địa dài nhất cả nước
Ngôi mộ được làm từ 6 tấm đá hoa cương với trọng lượng mỗi phiến dao động từ 40 đến 50 tấn đã đặt ra nhiều tò mò cho giới nghiên cứu.
Nằm cách TP HCM khoảng 80 km, Mộ cự thạch Hàng Gòn thuộc TP Long Khánh, Đồng Nai có niên đại hơn 2.000 năm được xem là một trong những "mộ cổ độc đáo" của Việt Nam và khu vực Đông Nam Á. Công trình này được xếp hạng di tích cấp quốc gia năm 1982 và trở thành di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2015.
Ngôi mộ được phát hiện vào năm 1927 khi kỹ sư người Pháp Jean Bouchot mở tuyến đường từ Long Khánh đi Bà Rịa. Sau đó, các nhà nghiên cứu đã tiến hành khai quật và xác định đây là một trong những di tích quan trọng bậc nhất ở Nam Bộ. Mộ có dạng hầm hình chữ nhật, dài 4,2 m, rộng 2,7 m, cao 1,6 m, được ghép từ sáu phiến đá hoa cương lớn. Trong đó, bốn phiến đá thẳng đứng tạo thành vách, hai phiến còn lại làm đáy và nắp, với trọng lượng mỗi phiến dao động từ 40 đến 50 tấn. Các nhà khảo cổ nhận định loại đá này có nguồn gốc từ Đà Lạt hoặc Phan Rang, song phương thức vận chuyển và xây dựng vẫn còn là một bí ẩn.
Năm 1995, người dân địa phương phát hiện nhiều khối đá kim cương gần khu mộ. Sau khi khai quật, giới khoa học nhận định khu vực này có thể từng là "công xưởng chế tác đá lớn". Một năm sau, công tác khai quật tiếp tục, thu hút sự quan tâm của giới khảo cổ. Đến năm 2006, Ban quản lý Di tích và Danh thắng tỉnh Đồng Nai phối hợp với Trung tâm Nghiên cứu Khảo cổ học thuộc Viện Khoa học Xã hội TP HCM tổ chức điều tra, đào thám sát nhằm nghiên cứu sâu hơn. Trên diện tích gần 400 m² với 58 hố thám sát, các nhà khảo cổ phát hiện nhiều mảnh gốm cổ, dấu vết than tro, đất cháy cùng một số hiện vật quý như hai tù và bằng đồng, hai thẻ đá và một bàn mài.
Phân tích carbon C14 cho thấy mẫu than có niên đại sớm nhất vào khoảng năm 150 trước Công nguyên (thế kỷ II TCN) và muộn nhất vào khoảng năm 240 sau Công nguyên (thế kỷ III SCN). Điều này chứng tỏ khu vực xung quanh Mộ cự thạch Hàng Gòn từng là nơi cư trú của cộng đồng người cổ, có thể chính là chủ nhân ngôi mộ. Những dấu vết đất cháy được cho là tàn tích của bếp lửa, lò nung gốm hoặc lò luyện kim đồng. Ngoài ra, các nhà nghiên cứu còn nhận định nơi đây có thể từng tồn tại tục táng trong chum, vò bằng gốm.
Hiện nay, khu di tích được bảo tồn với hệ thống mái che, tạo điều kiện thuận lợi cho du khách tham quan. Bên cạnh mộ chính, một bản phục dựng cũng được xây dựng để giúp người dân dễ hình dung về kết cấu công trình. Đặc biệt, UBND TP Long Khánh đã ứng dụng công nghệ số, cho phép du khách quét mã QR để tìm hiểu thêm thông tin về di tích. Khu vực này còn có khu trưng bày di vật, tranh ảnh khai quật cùng các hiện vật có cùng niên đại được tìm thấy tại Long Giao, Đồng Nai.
Hàng năm, vào ngày 13/9 âm lịch, lễ hội "Vía ông Đá" được tổ chức tại khu di tích với nhiều nghi thức truyền thống như lễ nghinh ông, khai kinh cầu an, lễ tế linh thần, dâng hương… nhằm cầu mong bình an, thời tiết thuận lợi, mùa màng bội thu. Khuôn viên di tích rộng khoảng 2 ha được quy hoạch thành bảy khu vực chính, bao gồm khu trưng bày truyền thống, khu quản lý di tích, khu môi trường sinh thái, công viên văn hóa, công trình công cộng, khu giao thông và sân bãi.
Mộ cự thạch Hàng Gòn đến nay vẫn còn nhiều bí ẩn chưa được giải mã, thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Công trình này không chỉ phản ánh tài năng sáng tạo, sức mạnh đoàn kết của người Việt cổ mà còn góp phần quan trọng vào việc nghiên cứu nền văn minh lưu vực sông Đồng Nai.
Sông Đồng Nai là con sông nội địa dài nhất Việt Nam, khởi nguồn từ những con suối nhỏ trên cao nguyên Langbiang (Lâm Đồng). Dòng sông mang theo lớp phù sa màu mỡ, bồi đắp cho vùng đất Nam Bộ thêm trù phú. Chảy qua 10 tỉnh, thành phố gồm Đồng Nai, TP. HCM, Bình Phước, Tây Ninh, Đắk Nông, Long An, Bình Dương, Lâm Đồng, Bình Thuận và Bà Rịa - Vũng Tàu, sông Đồng Nai góp phần hình thành một lưu vực rộng lớn, xếp thứ ba cả nước với diện tích 36.350km², chỉ sau sông Cửu Long và sông Hồng.
