Thuế Mỹ đe dọa hàng chục tỷ USD xuất khẩu và cả dòng vốn FDI: Đã đến lúc Việt Nam 'lột xác' chuỗi cung ứng?

Sáng ngày 08/5/2025, tại Hà Nội, hội thảo khoa học quốc gia “Chính sách thuế quan đối ứng của Hoa Kỳ: Tác động và điều chỉnh chiến lược cho Việt Nam” do Đại học Kinh tế Quốc dân (NEU) tổ chức đã thu hút hơn 80 đại biểu đến từ các bộ, ngành, viện nghiên cứu, hiệp hội ngành hàng và các doanh nghiệp đầu ngành. Tại đây, các chuyên gia đã bóc tách từng nhóm ngành có nguy cơ cao nhất, đồng thời đưa ra các kiến nghị cụ thể nhằm tăng sức đề kháng và giữ vững thị phần trong một trật tự thương mại đang bị tái định hình nhanh chóng.

Điện tử: Mắt xích trọng yếu đang lung lay

Với kim ngạch 23,2 tỷ USD năm 2024, ngành điện tử là lĩnh vực xuất khẩu lớn thứ hai của Việt Nam sang thị trường Hoa Kỳ, chiếm gần 28% tổng giá trị xuất khẩu sang nước này. Đáng chú ý, nhóm hàng điện thoại thông minh và linh kiện chiếm đến 49% trong cơ cấu nhập khẩu điện tử của Mỹ từ Việt Nam, cho thấy mức độ phụ thuộc sâu rộng.

Tuy nhiên, theo TS. Trần Toàn Thắng – Trưởng ban Quốc tế và Chính sách hội nhập, Viện Chiến lược và Chính sách Kinh tế - Tài chính (NIEF), “một số mặt hàng điện tử đã được miễn trừ tạm thời, nhưng mối đe dọa từ thuế bổ sung với chất bán dẫn và linh kiện vẫn hiện hữu”. Ông nhận định rằng các tập đoàn lớn như Samsung, Intel, Foxconn, Amkor và Luxshare đang nghiêm túc cân nhắc chuyển hướng đầu tư sang các nước như Ấn Độ và Mexico – nơi chi phí vận hành thấp hơn và ít bị soi xét về xuất xứ.

Mô hình tác động cân bằng tổng thể (CGE) của NIEF cho thấy nếu mức thuế 46% được áp dụng, kim ngạch xuất khẩu điện tử có thể giảm từ 17,9% đến 24,9%. Điều này không chỉ đe dọa nguồn thu mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến hàng trăm nghìn lao động tại các khu công nghiệp trọng điểm như Bắc Ninh, Thái Nguyên, TP. Hồ Chí Minh và Long An. Đáng lo ngại, 75% giá trị xuất khẩu ngành này đến từ doanh nghiệp FDI – nhóm có khả năng “rút nhanh – cắt gọn” nếu môi trường đầu tư trở nên thiếu ổn định.

Tác động của các kịch bản thuế quan Mỹ đến xuất khẩu của Việt Nam theo từng ngành hàng. Nguồn: Viện Chiến lược và Chính sách Kinh tế - Tài chính (NIEF), trình bày tại Tọa đàm ngày 08/5/2025.

Thêm vào đó, sự phụ thuộc vào linh kiện nhập từ Trung Quốc – quốc gia đang bị Mỹ áp thuế lên tới 124% – càng khiến hàng hóa Việt Nam dễ bị “vạ lây” nếu không chứng minh được xuất xứ và hàm lượng nội địa hóa đầy đủ.

Dệt may – Da giày: Mảnh đất dễ tổn thương

Dệt may và da giày là hai ngành tạo nhiều việc làm nhất tại Việt Nam, với tổng giá trị xuất khẩu sang Mỹ năm 2024 đạt 24,5 tỷ USD – trong đó dệt may chiếm 16,2 tỷ USD và da giày 8,3 tỷ USD. Tuy nhiên, hơn 67% nguyên liệu đầu vào vẫn phải nhập từ Trung Quốc, khiến ngành này bị nghi ngờ “lách thuế” và rơi vào vùng rủi ro cao.

PGS.TS Phan Hữu Nghị – Phó Viện trưởng, Viện Ngân hàng – Tài chính, Đại học Kinh tế Quốc dân – nhận định: “Nếu đàm phán không đạt kết quả tích cực, mức thuế có thể leo lên 46%, khiến nhiều doanh nghiệp đối mặt nguy cơ mất đơn hàng, sa thải lao động hàng loạt”. Theo mô hình CGE của NIEF, xuất khẩu của hai ngành này có thể giảm tới 45,5%, ảnh hưởng trực tiếp tới hơn 2 triệu lao động tại các tỉnh công nghiệp lớn như Bình Dương, Đồng Nai, TP. Hồ Chí Minh, Nam Định và Hưng Yên.

Sức ép không chỉ đến từ thuế, mà còn đến từ sự dịch chuyển đơn hàng sang các quốc gia như Bangladesh và Ấn Độ – những nơi có chi phí nhân công thấp và chưa bị áp mức thuế tương đương. Trong khi đó, doanh nghiệp Việt Nam đang gặp khó trong tiếp cận tín dụng, đối mặt với chi phí logistics cao và rủi ro tỷ giá – làm giảm mạnh biên lợi nhuận vốn đã mỏng.

Tình trạng mất đơn hàng không chỉ là nguy cơ tài chính mà còn là bài toán xã hội khi hàng trăm nghìn lao động có thể bị mất việc trong thời gian ngắn.

Gỗ – Thủy sản – Máy móc: Cú đấm liên hoàn vào các ngành nền tảng

Ngành chế biến gỗ xuất khẩu 9,1 tỷ USD sang Hoa Kỳ năm 2024, chiếm hơn 70% tổng kim ngạch xuất khẩu toàn ngành. Tuy nhiên, mô hình CGE dự báo nếu thuế 46% có hiệu lực, mức giảm kim ngạch có thể lên tới 85,9% – mức thiệt hại sâu thứ hai trong tất cả các ngành.

PGS.TS Tạ Văn Lợi – Hiệu trưởng Trường Kinh doanh, Đại học Kinh tế Quốc dân – cho rằng: “Ngành gỗ đang đứng trước rủi ro kép: vừa bị siết thuế, vừa chưa đạt tiêu chuẩn về FSC và truy xuất nguồn gốc rõ ràng”. Với phần lớn doanh nghiệp trong ngành là vừa và nhỏ, thiếu năng lực chuyển đổi, nguy cơ mất thị phần vào tay Indonesia hoặc Mexico là rất rõ ràng. Khoảng 600.000 lao động trong ngành đang chịu tác động gián tiếp hoặc trực tiếp.

Ở nhóm thủy sản, tôm và cá tra chiếm phần lớn trong tổng kim ngạch xuất khẩu 1,8 tỷ USD sang Mỹ năm 2024. Nếu thuế 46% được giữ nguyên, kim ngạch có thể giảm đến 58,4% – đẩy vùng Đồng bằng sông Cửu Long, nơi chiếm hơn 70% sản lượng thủy sản xuất khẩu, vào trạng thái tổn thương sâu sắc.

Máy móc – thiết bị là ngành có kim ngạch xuất khẩu cao nhất sang Mỹ trong năm 2024 với 22,1 tỷ USD. Tuy nhiên, cũng chính ngành này được dự báo chịu thiệt hại nghiêm trọng nhất: mô hình CGE cho thấy mức sụt giảm có thể lên tới 94% nếu thuế 46% kéo dài. Khoảng 70% linh kiện đầu vào của ngành này đến từ Trung Quốc và Hàn Quốc – hai nước đang bị Mỹ đánh thuế nặng. Khi chưa có chuỗi cung ứng nội địa đủ mạnh, nguy cơ đứt gãy sản xuất là rất rõ ràng.

Cơ cấu và diễn biến kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang Hoa Kỳ giai đoạn 2020–quý I/2025. Nguồn: Tài liệu trình bày tại Tọa đàm ngày 08/5/2025.

PGS.TS Tạ Văn Lợi nhấn mạnh: “Thuế Mỹ giờ đây không đơn thuần là rào cản thương mại, mà là công cụ tái định hình chuỗi cung ứng toàn cầu. Việt Nam buộc phải phản ứng như một chủ thể chiến lược, không thể chỉ co mình đàm phán kỹ thuật”.

Ba trụ cột chính sách: Cơ hội định hình mô hình xuất khẩu mới

Trong 90 ngày “vàng” còn lại, các chuyên gia đồng thuận rằng Việt Nam cần hành động khẩn trương theo ba hướng chủ đạo. Trước hết, cần đẩy nhanh đàm phán song phương cấp cao với Hoa Kỳ, đặc biệt với các nhóm hàng có tỷ lệ nội địa hóa cao và không sử dụng nguyên liệu từ Trung Quốc.

Tiếp theo, Việt Nam cần rà soát lại toàn bộ chuỗi cung ứng xuất khẩu. Việc nâng cao năng lực truy xuất nguồn gốc, chuyển đổi số và nội địa hóa nguồn nguyên liệu là chìa khóa để duy trì năng lực cạnh tranh trong môi trường rủi ro cao.

Cuối cùng, Nhà nước cần triển khai ngay các gói hỗ trợ đặc thù như giãn thuế, bảo lãnh tín dụng, hỗ trợ logistics và nâng cấp hạ tầng thương mại. Đây không chỉ là phản ứng ngắn hạn, mà còn là tiền đề cho một chiến lược tăng trưởng xuất khẩu tự chủ, bền vững và sâu hơn trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Nếu xử lý linh hoạt và quyết đoán, cú sốc thuế quan lần này có thể trở thành “bản lề lịch sử” để Việt Nam chuyển hóa từ nền kinh tế gia công sang quốc gia sản xuất có giá trị gia tăng cao hơn, vững vàng hơn trong thế trận kinh tế thế giới ngày một biến động.

>> Dòng vốn tháo chạy khỏi Đông Nam Á, vì sao Việt Nam chống sốc tốt hơn Thái Lan, Singapore?