TS Bùi Lê Minh: Đàm phán Việt – Mỹ tạo đòn bẩy tái cấu trúc nền kinh tế và mở rộng thương mại đa phương

Bài viết của TS Bùi Lê Minh, giảng viên Khoa Tài chính, Đại học FPT

Còn đúng 33 ngày nữa là hết hạn hoãn 90 ngày áp thuế đối ứng của chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump. Rất có thể sẽ không có thêm đợt gia hạn nào nữa. Nước Mỹ đang khẩn trương kêu gọi các nước đưa ra đề xuất thương mại tốt nhất trong tuần này. Vậy Việt Nam có thể làm gì trong tình huống nan giải hiện tại?

Có hay không sự mất cân bằng cán cân thương mại?

Trước hết, hãy cùng nhìn lại một vài số liệu để đánh giá bức tranh toàn cảnh mà Việt Nam đang gặp phải. Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, trong năm 2024, Việt Nam đã xuất khẩu được 405,3 tỷ USD, nhập khẩu 380,76 tỷ USD; cán cân thương mại thặng dư 24,77 tỷ USD – giảm nhẹ so với mức 28,4 tỷ USD của năm 2023. Trong cấu phần này, khu vực kinh tế trong nước (KVKTTN) xuất khẩu 114,59 tỷ USD, khu vực vốn đầu tư nước ngoài (KVKTNN) xuất khẩu 290,94 tỷ USD, trong khi giá trị nhập khẩu lần lượt là 140,11 tỷ USD và 240,65 tỷ USD.

Điều này cho thấy Việt Nam phụ thuộc nhiều vào nguyên vật liệu từ nước ngoài khi thặng dư thương mại chỉ chiếm 6,11% tổng lượng xuất khẩu. Từ góc độ các doanh nghiệp xuất khẩu nông sản và dệt may niêm yết trên sàn chứng khoán, dễ thấy biên lợi nhuận ròng cũng chỉ dao động trong khoảng 5–10%.

Nếu nhìn kỹ hơn, tăng trưởng tổng kim ngạch xuất nhập khẩu lên đến 15,4% năm 2024 nhưng thực chất lại là giảm thặng dư. Cụ thể, phần thặng dư đó do KVKTNN đóng góp, trở thành động lực xuất siêu chính của Việt Nam với gần 50 tỷ USD, còn KVKTTN thì lại nhập siêu. Xuất khẩu phụ thuộc quá nhiều vào các doanh nghiệp FDI nhưng lại chỉ nhận về một phần rất nhỏ trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Việt Nam cần tránh gây nên các hiểu lầm trong quan hệ thương mại giữa các nước, nhất là khi đã xuất siêu kỷ lục sang Mỹ 123,5 tỷ USD năm 2024, trong khi nhiệm kỳ đầu của ông Trump chỉ xuất siêu 32,24 tỷ USD năm 2017. Ngược lại, thâm hụt thương mại của Việt Nam với Trung Quốc đã tăng mạnh trong giai đoạn 2017–2024, từ 28 tỷ USD năm 2017 lên 82,8 tỷ USD năm 2024. Khác với Trung Quốc – nơi có thể sản xuất rất nhiều thứ trong chuỗi giá trị và đang hướng đến các sản phẩm có hàm lượng chất xám, công nghệ cao – thì Việt Nam tận dụng nguồn nhân công giá rẻ, ưu đãi thuế, ổn định chính trị và các hiệp định thương mại tự do để tăng khả năng cạnh tranh.

>> Chính sách thuế - công cụ 'mặc cả' lợi ích kinh tế thời Trump 2.0: Việt Nam ứng phó ra sao?

Việt Nam có thể làm gì?

Tinh thần hợp tác cởi mở, chân thành: Cần nhìn nhận rằng đàm phán thuế quan lần này nhằm cân bằng thương mại của Hoa Kỳ với các nước, nên việc Việt Nam tăng cường mua nông sản, máy bay, năng lượng và hàng hóa là điều được đánh giá hợp lý. Việt Nam cũng là một trong 6 nước mà Mỹ đưa vào vòng đàm phán đầu tiên. Có được điều này là do Việt Nam đã chủ động gỡ bỏ các hàng rào thuế quan với hàng hóa Mỹ, giúp lưu chuyển hàng hóa trở nên dễ dàng, nhanh chóng hơn, đồng thời tích cực rà soát các hàng hóa đội lốt xuất xứ.

Chủ động sản xuất: Một điểm nghẽn cần giải quyết là phải chủ động hơn trong sản xuất nguyên vật liệu đầu vào, phát triển các doanh nghiệp phụ trợ nhằm tiến sâu hơn trong chuỗi sản xuất. Sẽ xuất hiện rủi ro thuế quan khi hiện có 5/10 nhóm hàng nhập khẩu nhiều nhất từ Trung Quốc được tái xuất sang Mỹ: Dệt may (10,79%), sản phẩm từ chất dẻo (5,74%), điện thoại và linh kiện (6,3%), máy móc thiết bị (20,13%) và máy tính – sản phẩm điện tử (24,06%).

Việc xây dựng nhà máy cung cấp nguyên liệu và một ngành công nghiệp phụ trợ trong thời gian ngắn là thách thức, nhưng cũng là cơ hội cơ cấu lại nền kinh tế. Việt Nam không cần tự chủ 100%, nhưng có thể thâm nhập dần vào chuỗi giá trị toàn cầu – bắt đầu từ khung, vỏ..., sau đó là các phụ kiện đòi hỏi chất xám như chip bán dẫn, màn hình... Dù trồng sợi, dệt và sản xuất chất dẻo tại Trung Quốc có chi phí thấp hơn, nhưng tự chủ tại Việt Nam sẽ giúp chứng minh nguồn gốc xuất xứ, đảm bảo các yếu tố ESG và phát triển bền vững.

>> 'Deal' lại con số 46% thuế quan Trump áp cho Việt Nam

Dịch chuyển sang dịch vụ: Nền kinh tế có thể chuyển dịch từ sản xuất sang dịch vụ khi Chính phủ thúc đẩy trung tâm tài chính IFC, cởi mở với tài sản số và trí tuệ nhân tạo. Việt Nam hoàn toàn có đủ điều kiện để trở thành trung tâm dịch vụ Đông Nam Á hoặc vendor trong chuỗi cung ứng của các tập đoàn quốc tế.

Nếu chậm trễ, chúng ta có thể bỏ lỡ cơ hội đầu tư vào tay các quốc gia như Ấn Độ, Indonesia – nơi có dân số lớn, sức mua mạnh, lực lượng lao động cải thiện và môi trường pháp lý ngày càng thông thoáng. Mới đây, Bộ trưởng Thương mại Hoa Kỳ Howard Lutnick phát biểu tại hội nghị thượng đỉnh ở Washington hôm 4/6 rằng Mỹ – Ấn có thể đạt được thỏa thuận trước tháng 7.

Tái định vị thế mạnh: Hàng hóa Việt Nam không cạnh tranh trực tiếp với hàng Mỹ mà với nước thứ ba, nhưng chính điều đó khiến Mỹ có nhiều lựa chọn thay thế. Trong khi đó, các ngành thâm dụng lao động – tài nguyên của Việt Nam sẽ chịu áp lực lớn từ bài toán đất đai, già hóa dân số, thuế tối thiểu toàn cầu, tự động hóa... Các thế mạnh hiện tại hoàn toàn có thể bị thay thế trong tương lai. Vì vậy, cần chủ động “đi tắt đón đầu” các lĩnh vực như số hóa, tài chính, công nghệ thông tin, quản lý dữ liệu...

Đa dạng hóa thị trường xuất khẩu: Hiện xuất khẩu sang Mỹ chiếm khoảng 30% tổng lượng xuất khẩu, đặt ra câu hỏi liệu Việt Nam có đang quá phụ thuộc vào một thị trường? Trong khi đó, Anh, Pháp, Đức, Trung Quốc, Nhật Bản đang tăng chi tiêu công, kích thích kinh tế, phát hành trái phiếu mạnh. Đức – quốc gia vốn bảo thủ – cũng vừa duyệt kế hoạch tài chính 1.100 tỷ USD.

Điều này cho thấy nhu cầu tại các thị trường trên là rất lớn, đặc biệt khi Việt Nam đã nâng cấp quan hệ chiến lược với Pháp, ký FTA với Anh. Xuất siêu sang EU mới đạt 35,4 tỷ USD năm 2024 – còn nhiều dư địa tăng trưởng.

Ngược lại, nợ công Mỹ liên tục chạm trần. Theo U.S Government Accountability Office, trong năm tài chính 2024 (từ ngày 1/10/2023 đến 30/9/2024), Chính phủ Mỹ đã chi khoảng 1.126,5 tỷ USD cho lãi suất nợ công, con số thậm chí cao hơn ngân sách chi cho quốc phòng (khoảng 886 tỷ USD).

Thuế quan làm giảm sức mua do tăng deadweight loss cho người tiêu dùng Mỹ. Việc tiếp tục thặng dư để mua trái phiếu Mỹ không còn là lựa chọn tối ưu. Nhật Bản, Trung Quốc và nhiều nhà đầu tư nước ngoài đã bán trái phiếu Mỹ, khiến lợi suất 10 năm tăng lên 4,5%.

Tóm lại, thách thức lần này là cơ hội để Việt Nam bứt phá. Đảng và Chính phủ đã có những chính sách định hướng thúc đẩy nền kinh tế theo hướng bền vững và chủ động. Có nhiều việc cần làm trong thời gian ngắn nhưng sẽ mang lại lợi ích lâu dài:

- Tiếp tục đàm phán, cân bằng thương mại theo hướng hợp tác – cùng phát triển;

- Dịch chuyển sang các ngành có hàm lượng chất xám, không để tụt hậu về công nghệ;

- Nâng tỷ lệ nội địa hóa, minh bạch xuất xứ – tham gia sâu hơn chuỗi giá trị toàn cầu;

- Đa dạng hóa thị trường xuất khẩu và phát triển thị trường tiêu dùng nội địa để ổn định kinh tế vĩ mô.

>> Việt Nam – Hoa Kỳ họp cấp Bộ trưởng, thúc đẩy đàm phán thuế đối ứng