Ngày nay, con sông huyết mạch này có thể theo các nhánh dẫn vào các di tích thắng cảnh tạo thành không gian văn hóa du lịch của Ninh Bình.
Sông Hoàng Long có nghĩa Rồng Vàng, xưa còn có tên Đại Hoàng. Khởi đầu dòng sông này là nơi ngã ba hợp lưu của sông Lạng và sông Bôi tại Kênh Gà. Khi chảy đến địa phận xã Gia Trung (huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình) thì sông Hoàng Long tách thành hai nhánh tả Hoàng Long và hữu Hoàng Long dài khoảng 4km ôm lấy mảnh đất này, với dòng chính bên nhánh hữu, rồi sau đó nhập thành một trở lại, chảy đến ngã ba Gián Khẩu hòa vào sông Đáy.
Trên hành trình của mình, sông Hoàng Long còn nhận thêm nước từ hệ thống sông Rịa và sông Chim đổ vào tại đập tràn Lạc Khoái.
Sông Hoàng Long nhìn từ cầu Trường Yên
So với những con sông khác thì chiều dài sông Hoàng Long khiêm tốn, chỉ khoảng 25km, chỗ rộng nhất 300m nhưng đây lại là một trong bốn tuyến đường thủy quốc gia trên địa bàn tỉnh Ninh Bình. Sông Hoàng Long hợp cùng sông Đáy, sông Bôi và sông Lãng có vai trò quan trọng về an ninh quốc phòng, đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của dân tộc từ thời xưa đến nay.
Dòng sông chảy trên mảnh đất Ninh Bình này gắn với nhiều truyền thuyết, lịch sử về vua Đinh Tiên Hoàng - vị hoàng đế đầu tiên của Việt Nam sau 1.000 năm Bắc thuộc.
Đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng ở Hoa Lư (Ninh Bình)
Chuyện rằng, Đinh Bộ Lĩnh thuở nhỏ nhà nghèo phải đi chăn trâu cho người chú ruột là Đinh Thúc Dự. Được lũ trẻ mục đồng yêu quý tôn làm thủ lĩnh, cậu bé họ Đinh bày trò chơi cờ lau tập trận, tự xưng vương, với hai bên tả hữu là Đinh Điền và Nguyễn Bặc hộ vệ. Đinh Bộ Lĩnh còn tổ chức lễ khao quân, làm thịt một con trâu của người chú để tế lễ và chiêu đãi “ba quân”.
Nghe tin, ông Đinh Thúc Dự tức giận đến kinh hãi, vội cầm gươm chạy ra đồng đuổi đánh người cháu ngỗ nghịch phạm thượng rước họa vào dòng tộc. Đinh Bộ Lĩnh cùng bạn chăn trâu chạy trốn, tới bến đò Trường Yên thì cùng đường, nước lớn sông rộng mà không có đò. Bỗng từ lòng sông sóng cuộn dâng lên rồng vàng xuất hiện đón Đinh Bộ Lĩnh đưa sang bờ bên kia.
Đinh Thúc Dự đuổi tới bờ sông Đại Hoàng thấy rồng vàng cõng “vua” cháu thì càng thất kinh, bèn cắm gươm xuống đất chắp tay quỳ lạy theo. Con sông này từ ấy mang tên Hoàng Long, còn nơi Thúc Dự cắm gươm mọc lên một ngọn núi được dân gian gọi là núi Kiếp Lĩnh (Cắm Gươm) và con đường mà Bộ Lĩnh trốn chạy từ đồng ra sông nay là đường Vua Đinh...
Tục rước nước từ sông Hoàng Long theo truyền thuyết vua Đinh. Ảnh: Báo CAND
Không chỉ thời thơ ấu mà sông Hoàng Long gắn liền cả cuộc đời và sự nghiệp của Đinh Tiên Hoàng, vị hoàng đế đầu tiên khai sáng, khẳng định nền độc lập tự chủ hoàn toàn cho nước Nam bấy giờ với quốc hiệu là Đại Cồ Việt.
Đinh Tiên Hoàng sinh thời được gọi Đinh Bộ Lĩnh, có sách nói ông họ Đinh tên Hoàn, còn Bộ Lĩnh là tước quan của sứ quân Trần Lãm phong cho ông. Sinh ngày Rằm tháng Hai năm Giáp Thân (tức 22/3/924), ông quê ở thôn Kim Lự, làng Đại Hữu, châu Đại Hoàng (nay là thôn Văn Bồng, xã Gia Phương, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình). Cha là Đinh Công Trứ, dưới thời Ngô Vương (Ngô Quyền) từng làm Thứ sử Hoan Châu nhưng mất sớm nên cậu bé họ Đinh phải theo mẹ là Đàm Thị về quê nương nhờ chú ruột là Đinh Thúc Dự.
Nếu như trong dân gian lưu truyền chuyện rồng vàng cõng "thủ lĩnh mục đồng" qua sông Hoàng Long thì trong chính sử, "Đại Việt sử ký toàn thư" cũng viết về Đinh Tiên Hoàng với những chi tiết đời thực hơn: “Vua lúc còn nhỏ chơi cùng với lũ trẻ chăn trâu ngoài đồng, lũ trẻ tự biết kiến thức không bằng vua, nên cùng nhau tôn làm trưởng. Phàm khi chơi đùa, tất bắt chúng khoanh tay làm kiệu để khiêng và lấy hoa lau đi hai bên để rước như là nghi vệ Thiên tử. Ngày rỗi sang đánh trẻ con thôn khác, đến đâu chúng đều sợ phục, rủ nhau hàng ngày đến kiếm củi thổi cơm để phục dịch. Bà mẹ thấy thế mừng lắm, mổ lợn của nhà cho chúng ăn. Phụ lão các sách bảo nhau rằng đứa trẻ này khí độ như thế, tất sẽ làm nên việc, bọn chúng ta nếu không theo về, ngày sau hối không kịp...”
Chẳng những gắn với những dấu tích huyền thoại của vua Đinh Tiên Hoàng mà sông Hoàng Long còn chính là nơi vua Lý Công Uẩn khởi hành dời đô từ Hoa Lư về thành Đại La, tức thành Thăng Long vào năm 1010. Đến thời nhà Trần, sông Hoàng Long với Cố đô Hoa Lư là căn cứ địa chống quân Nguyên Mông.
Cầu Trường Yên qua sông Hoàng Long
Ngày nay, bên cạnh các cây cầu hiện đại, dọc theo sông Hoàng Long có 12 bến đò. Và từ con sông huyết mạch này có thể theo các nhánh dẫn vào các di tích thắng cảnh tạo thành không gian văn hóa du lịch của Ninh Bình.
Bãi bồi bên sông Hoàng Long. Ảnh: Minh Đức/TTXVN
Sông Hoàng Long cũng là con đường huyết mạch để xây dựng, phát triển kinh tế của Cố đô Hoa Lư và cả tỉnh Ninh Bình, đặc biệt là về du lịch. Với địa thế núi sông hùng vĩ và các di tích lịch sử liên hoàn quý hiếm tạo nên không gian văn hóa, thiên nhiên đặc biệt cho Hoa Lư - Ninh Bình thu hút và chinh phục du khách bốn phương.
