Ông là người Việt Nam duy nhất 3 lần được trao tặng danh hiệu Anh hùng (Anh hùng LLVTND, Anh hùng Lao động của Việt Nam và Anh hùng Liên Xô).
Phạm Tuân sinh năm 1947 tại xã Quốc Tuấn, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình. Tháng 9/1965, ông nhập ngũ khi tròn 18 tuổi. Lúc đó, chàng thanh niên Phạm Tuân chỉ cao 1,65m và nặng 52kg, không đủ tiêu chuẩn để thi tuyển phi công nên ông đi học thợ máy, sửa chữa máy bay.
Sau một thời gian ngắn, do thiếu phi công chiến đấu, Phạm Tuân được tuyển lại học phi công và tốt nghiệp Trường Không quân Liên Xô năm 1967, về nước chiến đấu năm 1968. Giữa năm 1972, ông là 1 trong 12 phi công được chọn để đào tạo lái tiêm kích bay đêm, chuẩn bị cho việc bắn hạ “pháo đài bay” B-52 của Mỹ.
Và ông đã khẳng định được sự tin tưởng của mọi người dành cho mình bằng những chiến công hiển hách mà tiêu biểu nhất là trận chiến với quân đội Mỹ đêm 19/12/1972 trên bầu trời Hà Nội, khi người con đất lúa ấy đã xé tan “pháo đài bay” B-52 của địch, trở thành phi công đầu tiên của Việt Nam tiêu diệt B-52 từ trên không và trở về an toàn.
Phạm Tuân bắn rơi B-52 và trở về sân bay an toàn đêm 27/12/1972
Phi công Phạm Tuân kể lại thời khắc lịch sử bắn rơi máy bay B-52. Máy bay B-52 có chiều ngang 56m, chiều dài sải cánh 60m, trọng lượng 200 tấn và có thể chở 30 tấn bom. Nếu đi 3 chiếc thì mấy cây số vuông cũng bị san bằng. Điểm nguy hiểm là B-52 chỉ bay vào ban đêm để phi công ta không nhìn thấy và trên máy bay có tới 20 thiết bị gây nhiễu sóng. Ngoài ra, còn có hàng chục chiếc máy bay khác yểm hộ. Thế nhưng, không chỉ có Mỹ mà cả thế giới đều không hiểu vì sao Mỹ mang sang 200 máy bay sang Việt Nam nhưng bị bắn rơi tới 81 chiếc, trong đó có 34 máy bay B-52...
Phạm Tuân chia sẻ, chiến công của ông có “80% là may mắn”, nhưng may mắn ở đây là có thời cơ và phải biết chớp được thời cơ đó thì mới làm nên chuyện. Theo ông, trận ấy không thực sự phức tạp nhưng thành quả đó có được là do chúng ta đã từng đổ xương máu, đổ mồ hôi cho những trận chiến đấu trước.
Do thành tích này, ông đã được Đại tướng Võ Nguyên Giáp gửi điện khen. Ông được trao tặng danh hiệu Anh hùng LLVTND Việt Nam ngày 3/9/1973, khi đó ông đang là Thượng úy, Trung đội trưởng thuộc Đại đội 5, Trung đoàn 921, Sư đoàn Không quân 371, Bộ Tư lệnh Phòng không - Không quân.
Năm 1979, ông lại một lần nữa lập thành tích xuất sắc là người châu Á đầu tiên bay vào vũ trụ trên con tàu Soyuz. Chuyến bay lịch sử bắt đầu từ 21h33 ngày 23/7/1980 (theo giờ Moskva) từ sân bay vũ trụ quốc tế Baikonur, Liên Xô và trở về Trái Đất lúc 18h15 ngày 31/7/1980.
Nhà du hành Vichtor Vaxilievich Gorbatco (trái) và Phạm Tuân (phải)
Trong 8 ngày bay ngoài vũ trụ, hai nhà du hành vũ trụ Phạm Tuân và Gorbatco đã thực hiện tổng cộng 142 vòng quanh quỹ đạo Trái Đất. Hai nhà du hành vũ trụ đã tiến hành 30 cuộc thí nghiệm viễn thám hàng không, đo và xây dựng bản đồ độ ẩm đất vùng sông Hồng, chuẩn bị xây dựng Trạm mặt đất Hoa Sen phục vụ thông tin liên lạc qua hệ Intersputnik.
Trong tình trạng không trọng lượng, hai nhà du hành vũ trụ cũng đã tiến hành các thí nghiệm về hòa tan các mẫu khoáng chất, các thí nghiệm cây trồng trên bèo hoa dâu… Ngoài ra, nhà du hành vũ trụ Phạm Tuân còn tiến hành chụp ảnh Việt Nam từ quỹ đạo Trái Đất.
Sau những ngày làm việc khẩn trương và hoàn thành các nhiệm vụ được giao trên tổ hợp quỹ đạo Chào mừng 6 - Liên hợp 36 - Liên hợp 37, hai nhà du hành vũ trụ Phạm Tuân và Gorbatco chuyển sang tàu Liên hợp 36 để trở về Trái Đất. Khoang đổ bộ của tàu Liên hợp 36 đã hạ cánh chính xác xuống khu vực đã được định trước cách không xa sân bay vũ trụ Baikonur. Chuyến bay vũ trụ quốc tế có sự tham gia của nhà du hành vũ trụ đầu tiên của Việt Nam, chuyến bay thắm tình hữu nghị Việt Nam - Liên Xô đã kết thúc thắng lợi.
Có thể nói, đối với người Việt Nam, chuyến bay này là một sự kiện lịch sử mang nhiều ý nghĩa chính trị, khoa học, kinh tế quan trọng. Chuyến bay đã chứng minh trí tuệ Việt Nam có thể vươn dần lên với trình độ chung của khoa học thế giới.
Nếu như trước đó, người Việt Nam còn là những người nô lệ mù chữ thì bằng ý chí quật cường, chúng ta đã vươn lên mạnh mẽ - đánh thắng mọi kẻ thù xâm lược, xóa bỏ ách áp bức bóc lột trong xã hội, làm chủ đất nước và vận mệnh của mình. Thành công của chuyến bay đã tỏ rõ những khả năng to lớn của con người Việt Nam trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên nhân dân Việt Nam đã làm chủ đất nước và cuộc sống và còn vươn tới một thời kỳ phát triển rực rỡ hơn nữa trong lịch sử của mình.
Với thành tích này, năm 1980, nhà du hành vũ trụ Phạm Tuân đã được trao tặng danh hiệu Anh hùng Lao động Việt Nam, Huân chương Hồ Chí Minh. Ông cũng vinh dự trở thành một trong những người nước ngoài đầu tiên được trao tặng danh hiệu Anh hùng Liên Xô, Huân chương Lênin. Ông là người Việt Nam duy nhất 3 lần được trao tặng danh hiệu Anh hùng (Anh hùng LLVTND, Anh hùng Lao động của Việt Nam và Anh hùng Liên Xô).
Anh hùng Phạm Tuân trong một buổi trò chuyện năm 2022. Ảnh: Phạm Hưng/Báo Dân Việt
Khi nói về thành tích đặc biệt 3 lần được tặng danh hiệu anh hùng, Trung tướng Phạm Tuân bộc bạch: "Tôi rất vinh dự khi được nhận những nhiệm vụ trọng đại mà Đảng, Nhà nước và nhân dân giao phó. Nhờ có tập thể, nhờ có nhân dân, nhờ có đồng chí, đồng đội, tôi đã vượt qua khó khăn và hoàn thành nhiệm vụ. Danh hiệu Anh hùng thuộc về nhân dân, về đồng chí, đồng đội mà mình chỉ là người thực hiện mà thôi."
