Bức tượng Phật này mang nhiều giá trị lịch sử văn hóa, lịch sử nhưng đã từng bị kẻ gian đánh cắp và được tìm thấy sau gần 1 năm thất lạc.
Là một trong hai pho tượng quý từ thời Lý còn nguyên vẹn
Tượng Phật A Di Đà được thờ tại chùa Ngô Xá (tên chữ là "Phi Lai tự, thôn Ngô Xá, xã Yên Lợi, H.Ý Yên, tỉnh Nam Định). Tượng có chiều cao tổng thể 200cm, gồm phần tượng và bệ tượng, được làm bằng đá nguyên khối, màu xám, thô ráp (đá cát).
Chùa Ngô Xá là nơi lưu giữ và trưng bày tượng Phật quý
Phần tượng phật cao 92cm, rộng 72cm, đường kính bệ sen 76cm được tạc bằng đá nguyên khối, sơn thếp vàng, ngồi trong tư thế thiền định, hai đầu gối khuỳnh rộng, thế ngồi hơi rướn mình ra phía trước. Đầu và thân tượng ghép với nhau bằng mộng (có thể tháo rời).
Khuôn mặt phật và dáng hình bức tượng là nam giới, tóc xoắn ốc, giữa đỉnh đầu có một khối u nổi (nhục khấu), tai giống người thực, to nhưng không chảy. Khuôn mặt hình trái xoan, mắt nhìn xuống, sống mũi thẳng, nhân trung lớn có hai vòng tròn ở hai bên, miệng mím nhẹ, cổ cao ba ngấn.
Thân tượng thon, bụng mảnh dẹt, mặc pháp y với hai lớp áo mỏng bó sát người, xếp thành nhiều nếp. Thân tượng liền khối với cổ bệ. Cổ bệ hình tròn dẹt, 2 mặt trên dưới phẳng, xung quanh chạm nổi 2 con sư tử trong tư thế nhìn nghiêng, miệng cùng ngậm chung một viên ngọc, đuôi chụm nâng hình lá đề. Toàn bộ tượng còn nguyên vẹn.
Phần bệ tượng cao 108cm được chia thành 2 phần. Phần thứ nhất là đài sen dùng để đặt tượng. Đài sen hình tròn dẹt, mặt ngoài tạo 2 lớp cánh sen nổi ôm sát nhau. Lớp cánh trên to mập, cứ một cánh to xen một cánh nhỏ. Lớp dưới cánh dài nhỏ, bố trí so le với lớp trên. Trên mặt các cánh sen chạm nổi hình một đôi rồng chầu, thân hình mềm mại, đầu hướng lên trên, với các chi tiết hoa văn dày đặc được chạm đục tinh tế.
Phần thứ 2 là chân bệ, mặt hình bát giác, khối hình chóp cụt, gồm 2 bộ phận ghép với nhau. Nửa trên phần sát với cổ bệ chạm nổi một bông sen 2 lớp cánh lật úp, tiếp đến là các tầng bát giác giật tam cấp, cứ một mặt to xen một mặt nhỏ, mặt đứng chạm đôi rồng đuổi nhau, mặt nằm chạm hoa cúc dây hình sin; nửa dưới có đế bằng, thân tạo 2 tầng, chạm nổi hoa văn sóng nước.
Hình ảnh tượng Phật bằng đá từ thời Lý
Đây là một trong hai pho tượng phật thời Lý bằng đá còn nguyên vẹn của Việt Nam tính đến nay, không chỉ có giá trị đặc biệt về nghệ thuật chạm khắc thời Lý mà còn là minh chứng đặc biệt để nghiên cứu về lịch sử, kiến trúc, vị thế của Bảo tháp Chương Sơn trong bối cảnh Phật giáo Việt Nam thời Lý. Đồng thời cũng là cơ sở để nghiên cứu, đối chiếu, so sánh giữa nền mỹ thuật thời Lý với các giai đoạn trước và sau đó.
Theo các nhà khảo cổ học, chỉ có pho tượng Phật A Di Đà của chùa Ngô Xá đủ tư cách đại diện cho điêu khắc nhân dạng Phật giáo thời Lý, vì duy nhất tượng này còn nguyên vẹn, chưa có một vết nứt vỡ nào. Các pho tượng Phật khác thời Lý đều không còn nguyên vẹn.
Từng bị kẻ gian lấy cắp
Do đầu tượng được khớp nối với thân bởi mộng và ngõng, có thể tháo rời, nên đầu tượng đã từng bị kẻ gian lấy cắp vào năm 2002. Vào thời điểm đó, các cơ quan chức năng đã truy lùng khắp nước, kiểm soát chặt các cửa khẩu. Có lẽ kẻ gian không tiêu thụ được, nên gần một năm sau người ta bất ngờ phát hiện thấy đầu tượng này lăn lóc tại nghĩa địa xã, vẫn được bọc cẩn thận trong tấm vải đỏ.
Người dân địa phương và các Phật tử thì cho rằng bức tượng linh thiêng nên kẻ cắp dẫu lấy trộm được đầu Ngài cũng không dám bán, và bằng phép nhiệm màu Ngài đã tự tìm cách về lại chùa xưa. Đó là lý do bảo vật Phật giáo - bức tượng A Di Đà vẫn an ngự tại chùa Ngô Xá cho đến hôm nay.
Phần đầu của tượng đã từng bị đánh cắp
Theo các nhà khảo cổ học, chỉ có pho tượng của chùa Ngô Xá đủ tư cách đại diện cho điêu khắc nhân dạng Phật giáo thời Lý, vì duy nhất tượng này còn nguyên vẹn, chưa có một vết nứt vỡ nào. Các pho tượng Phật khác thời Lý đều không còn nguyên vẹn. Pho tượng tại chùa Phật Tích cũng chỉ còn phần thân và đế là nguyên gốc thời Lý, đầu tượng là sản phẩm của thế kỷ XVII.
Với những giá trị đặc biệt quý hiếm trên, ngày 30/12/2013 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 2599/QĐ-TTg công nhận Bảo vật Quốc gia cho tượng Phật chùa Ngô Xá. Cùng với việc khai quật được nhiều di vật trên núi Phương Nhi, các nhà nghiên cứu cho rằng chùa Ngô Xá chính một trong các công trình kiến trúc thời Lý được xây dựng hướng về trung tâm là Bảo tháp Chương Sơn tạo nên một quần thể kiến trúc liên hoàn, thêm một minh chứng về vùng đất “địa linh” trong lịch sử cần được tiếp tục nghiên cứu, khám phá.
