Cuộc đua hạt nhân bùng nổ: Trung Quốc âm thầm tiến vào cửa ngõ châu Âu, thay thế vai trò của Nga

Với kế hoạch đầy tham vọng nhằm đạt 20 gigawatt (GW) điện hạt nhân vào năm 2050, chiến lược của Thổ Nhĩ Kỳ không chỉ bao gồm các nhà máy điện hạt nhân (NPP) quy mô lớn như dự án Akkuyu đang triển khai, mà còn tập trung đầu tư mạnh vào các Lò phản ứng mô-đun nhỏ (Small Modular Reactors – SMRs) linh hoạt hơn. Kế hoạch mở rộng này mở ra nhiều cơ hội trong lĩnh vực xây dựng, chuyển giao công nghệ và chuyên môn kỹ thuật.

Trung Quốc đã thể hiện sự quan tâm mạnh mẽ trong việc xây dựng nhà máy điện hạt nhân tại Thrace, dự kiến sẽ là nhà máy điện hạt nhân thứ ba của Thổ Nhĩ Kỳ. Tập đoàn Đầu tư Điện lực Nhà nước Trung Quốc (State Power Investment Corporation – SPIC) đã dẫn dắt sáng kiến này tại Thổ Nhĩ Kỳ.

Hợp tác Trung Quốc – Thổ Nhĩ Kỳ trong lĩnh vực năng lượng có thể thấy rõ qua dự án nổi bật nhất là nhà máy nhiệt điện than Emba Hunutlu (1.320 MW) tại tỉnh Adana. Hoàn thành vào năm 2016, đây là khoản đầu tư trực tiếp nước ngoài lớn nhất từ Trung Quốc vào Thổ Nhĩ Kỳ cho đến nay.

Công trình được xây dựng bởi liên danh các doanh nghiệp Trung Quốc, trong đó có Power China và Tập đoàn Xây dựng Điện lực Sơn Đông. Emba Hunutlu đã góp phần đáng kể vào nguồn cung điện của Thổ Nhĩ Kỳ, cung cấp điện cho hàng triệu hộ gia đình và doanh nghiệp. Dự án cũng thúc đẩy hợp tác kinh tế song phương, với vai trò chuyển giao công nghệ và tạo việc làm do phía Trung Quốc đảm nhiệm.

Vào tháng 4/2012, nước này ký hai thỏa thuận tương tự với Trung Quốc.

Vào tháng 11/2022, chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ đã công bố việc bắt đầu nghiên cứu khả năng xây dựng nhà máy điện hạt nhân thứ ba.

Tháng 9/2023, chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ thông báo rằng các cuộc đàm phán với một công ty Trung Quốc về dự án xây dựng nhà máy điện hạt nhân nhiều tổ máy tại khu vực Thrace phía đông dự kiến sẽ hoàn tất trong vài tháng tới.

Dự án nhà máy Akkuyu

Dự án nhà máy điện hạt nhân Akkuyu được Thổ Nhĩ Kỳ khởi động vào năm 2008, với lời mời thầu xây dựng gửi đến nhiều quốc gia. Sau quá trình đánh giá và đàm phán, Thổ Nhĩ Kỳ ký kết thỏa thuận liên chính phủ với Nga vào năm 2010, giao cho Rosatom xây dựng, sở hữu và vận hành nhà máy theo mô hình BOO (Build – Own – Operate).

Nhà máy đặt tại tỉnh Mersin, gồm 4 lò phản ứng VVER-1200 thuộc thế hệ III+ với tổng công suất 4,8 GW, dự kiến đáp ứng khoảng 10% nhu cầu điện của Thổ Nhĩ Kỳ. Tổng vốn đầu tư dự án lên tới 25 tỷ USD, do Rosatom tài trợ hoàn toàn. Trong 15 năm đầu, Thổ Nhĩ Kỳ sẽ mua một phần sản lượng điện với giá cố định, phần còn lại được bán trên thị trường tự do.

Dự án Akkuyu còn đem lại nguồn thu ổn định cho Thổ Nhĩ Kỳ thông qua cơ chế chia sẻ lợi nhuận. Sau 15 năm vận hành thương mại, khi nhà máy hoàn vốn, công ty vận hành sẽ chia 20% lợi nhuận ròng hằng năm cho chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ. Ngoài ra, dự án cũng góp phần cân bằng cán cân thương mại năng lượng khi giảm phụ thuộc vào nhập khẩu nhiên liệu hóa thạch, đồng thời tạo ra nguồn thu từ thuế và các hoạt động kinh tế phụ trợ tại địa phương.

Nỗ lực giảm sự kiểm soát của Nga

Hiện tại, Thổ Nhĩ Kỳ đang nỗ lực giảm sự phụ thuộc vào Nga trong dự án điện hạt nhân Akkuyu, nơi Rosatom hiện nắm tới 99% cổ phần. Quốc hội Thổ Nhĩ Kỳ chỉ trích mức giá điện cao (12,35 cent/kWh), tỷ lệ nội địa hóa thấp (25–30%) và các vấn đề kỹ thuật như việc Siemens không đáp ứng tiến độ, buộc Rosatom chuyển sang dùng thiết bị từ Trung Quốc. Dù có quyền mua lại tối đa 49% cổ phần vì lý do an ninh, chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ vẫn chưa thực hiện điều này.

Nhằm tránh rủi ro tương tự trong các dự án tương lai, Thổ Nhĩ Kỳ đang mở rộng đàm phán với các đối tác mới, trong đó nổi bật là Trung Quốc. Thổ Nhĩ Kỳ đang thương lượng với Tập đoàn SPIC về dự án nhà máy hạt nhân thứ ba tại vùng Thrace, đồng thời làm việc với các công ty CNOS và CATL để tìm kiếm mô hình đầu tư và công nghệ hạt nhân phù hợp. Đây là một phần trong chiến lược quốc gia nhằm đa dạng hóa nguồn hợp tác và tăng quyền tự chủ trong chương trình điện hạt nhân.

Trung Quốc: Quốc gia đi đầu trong lĩnh vực công nghệ hạt nhân

Như Giáo sư Jacopo Buongiorno – chuyên gia về khoa học và kỹ thuật hạt nhân tại Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) – từng nhận định: “Trung Quốc hiện là quốc gia dẫn đầu thế giới trên thực tế về công nghệ hạt nhân”. Thực tế, Trung Quốc đang đi trước Hoa Kỳ từ 10 đến 15 năm trong lĩnh vực điện hạt nhân, đặc biệt là về năng lực triển khai các lò phản ứng hạt nhân thế hệ thứ tư. Chính phủ Trung Quốc đã xác định việc xây dựng lò phản ứng trong nước là ưu tiên trong chiến lược năng lượng quốc gia, và dường như đang sử dụng năng lực sẵn có này làm nền tảng để xuất khẩu công nghệ cạnh tranh – tương tự như chiến lược “hai chu trình” (dual-circulation) của nước này trong các lĩnh vực như xe điện và pin.

Trung Quốc đang đẩy mạnh phát triển ngành công nghiệp hạt nhân với tốc độ nhanh chóng, hiện có 27 lò phản ứng đang được xây dựng – nhiều hơn gấp 2,5 lần so với bất kỳ quốc gia nào khác – bổ sung vào đội lò hiện có gồm 56 tổ máy. Dự kiến mỗi năm Trung Quốc sẽ xây từ 6 đến 8 nhà máy điện hạt nhân trong thời gian tới, và có thể vượt Mỹ về tổng sản lượng điện hạt nhân vào năm 2030. Từ năm 2020 đến 2035, nước này đặt mục tiêu xây dựng tổng cộng 150 lò phản ứng hạt nhân mới.

Đáng chú ý, vào tháng 12/2023, Trung Quốc đã đưa vào vận hành nhà máy điện hạt nhân thế hệ thứ tư đầu tiên trên thế giới – lò phản ứng làm mát bằng khí Shidaowan-1 công suất 200 MW tại tỉnh Sơn Đông. Theo Cục Năng lượng Hạt nhân Trung Quốc, 90% công nghệ tại nhà máy này được phát triển trong nước. Ngoài ra, Trung Quốc cũng đang dẫn đầu trong phát triển và triển khai các lò phản ứng mô-đun nhỏ (SMR) có chi phí cạnh tranh.

Bộ trưởng Năng lượng Thổ Nhĩ Kỳ Alparslan Bayraktar cho biết, nước này đặt mục tiêu đạt 7.200 megawatt (MW) điện hạt nhân vào năm 2035. Ông nhấn mạnh rằng nếu không có năng lượng hạt nhân, Thổ Nhĩ Kỳ khó có thể đạt được mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2052.

Theo Nuclear Business Platform, World Nuclear Association, The Electric Hub, World Nuclear News, ITIF, HDN

>> Quay đầu là bờ: Bị Trung Quốc bỏ xa trên đường đua xe điện, Honda cầu cứu xe hybrid