Khám phá nhà cổ hơn 200 tuổi nổi tiếng miền Nam Việt Nam: Kiến trúc đến nay vẫn nguyên vẹn như ban đầu, tọa lạc giữa vườn trái cây rộng gần 10.000m2
Chủ nhân ngôi nhà hiện tại là ông Lê Quang Xoát, một cựu chiến binh.
Ngôi nhà cổ này không chỉ mang đậm giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học đối với cộng đồng nhân dân Tiền Giang mà còn là nguồn cảm hứng cho nhân dân Đồng bằng sông Cửu Long.
Đặt giữa một khu vườn cây ăn trái rộng lớn với diện tích 9.667m2, ngôi nhà hiện nay là tài sản của ông Lê Quang Xoát và bà Đoàn Thị Trí, nằm trong làng cổ Đông Hòa Hiệp, hiện thuộc xã Đông Hòa Hiệp, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang.
Nhà cổ ông Xoát.
Vượt qua bao biến cố lịch sử, ngôi nhà cổ của ông Xoát đã trải qua hơn 200 năm tuổi vẫn giữ nguyên vẻ đẹp và kiến trúc độc đáo của mình. Ngôi nhà không chỉ là điểm đến thu hút sự quan tâm của du khách mà còn là địa điểm nghiên cứu sâu rộng về di sản văn hóa.
Kiến trúc nhà cổ độc đáo
Làng cổ Đông Hòa Hiệp có nhiều ngôi nhà cổ có tuổi đời từ 80 đến 200 năm, trong đó, ngôi nhà của ông Lê Quang Xoát và bà Đoàn Thị Trí được coi là lâu đời nhất. Tọa lạc giữa một khu vườn cây ăn trái rộng 9.667m2, ngôi nhà hiện nay thuộc sở hữu của ông Lê Quang Xoát, một cựu chiến binh.
Từng chi tiết của ngôi nhà đều được chạm khắc rất tinh xảo. Mỗi ngày, bà Đoàn Thị Trí đều lau dọn sạch sẽ để tránh bám bụi.
Ngôi nhà cổ này bắt đầu được xây dựng từ năm 1818 và hoàn thành vào năm 1821, do ông tổ 6 đời trước của ông Lê Quang Xoát là ông Lê Văn Ký đứng ra xây dựng.
Theo lưu truyền trong dòng họ Lê ở làng Đông Hòa Hiệp, ông Lê Văn Ký và bà Phạm Thị Lầu là người xuất thân từ miền Trung, đã di cư vào miền Nam vào những năm cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX, định cư tại vùng Cái Bè.
Để xây dựng ngôi nhà, ông Ký đã dành 10 năm để thu mua gỗ từ Campuchia, sau đó vận chuyển bằng bè theo dòng sông Cửu Long về Cái Bè. Sau khi chuẩn bị đủ lượng gỗ, ông Ký đã thuê thợ từ Huế và mất 3 năm để hoàn thành ngôi nhà độc đáo này.
Đến hơn 100 năm sau, phần hiên trước ngôi nhà được xây thêm theo lối kiến trúc phương Tây. Từ phía trong nhà nhìn ra sẽ thấy được quang cảnh khuôn viên đầy cây và hoa do chính tay bà Trí trồng và chăm sóc.
Mái nhà qua thời gian dài có một số chỗ bị hư hại nên trời mưa bị dột.
Các hoa văn chim chóc, lá cành trên cánh cửa, cột nhà, lan can... được chạm trổ công phu và còn nguyên bản.
Toàn bộ nhà cổ lúc xây dựng ban đầu gồm 3 phần: Nhà trên là nhà chính được xây dựng ba gian hai chái (chái đôi tạo thành nhà năm gian).
Nhà trên là nhà để thờ cúng tổ tiên, ông bà, làm nơi tiếp khách trong những ngày giỗ, ngày tết. Nhà dưới là nhà để làm nơi ăn ở sinh hoạt hằng ngày. Còn lẫm lúa là kho chứa thóc và dụng cụ làm nông nghiệp, có diện tích 150 m2 đã được tháo dỡ trước năm 1975.
Qua quá trình sử dụng và qua nhiều đời thừa kế ngôi nhà đã xây dựng thêm nhiều công trình liên kết phía trước như thảo bạt (nhà cầu); mặt dựng bằng bê tông, nhìn tổng thể ngôi nhà hiện nay có dạng chữ tam.
Những hình ảnh chạm trổ này do các nghệ nhân từ Huế vào thực hiện trong ba năm.
Bộ bàn ghế trường kỷ có tuổi đời hơn 200 năm.
Theo nguồn tư liệu thu thập được của Bảo tàng Tiền Giang, vào những năm đầu thế kỷ XX với phong trào xây dựng nhà ở, cơ quan công sở theo kiểu phương Tây ở các tỉnh miền Nam từ thành thị đến nông thôn, các hào phú, điền chủ những người có tiền của và một chút kiến thức Tây học, họ xây mới các ngôi nhà hoặc xây thêm mặt dựng cho những ngôi nhà cổ theo kiểu châu Âu cửa vòm, cột Gôtit, trên tường và trần nhà hay vẽ và chạm trổ các hoa văn theo phương Tây, mái lợp ngói móc (Tây).
Hòa trong số đó nhà cổ ông Xoát cũng được xây mặt dựng và thảo bạt vào năm 1920.
Cụ thể, phần trước ngôi nhà là mặt dựng xây gạch có diện tích 24,5 m2 theo kiểu kiến trúc Pháp. Cột mặt dựng cao 4,39 m; bó nền đá xanh hình lục giác, mặt nền lót gạch bông; chung quanh cột hàng hiên xây gạch vuông và tròn có đường kính 25 cm, cửa vòm cao 3,2 m, rộng 1,3 m.
Xung quanh ngôi nhà được bao phủ bởi vườn cây ăn trái, hoa và cây cảnh đậm chất nhà vườn Nam Bộ.
Trên đỉnh mặt dựng trước làm bằng ô dước về sau trùng tu bằng xi măng, các đầu cột trang trí hoa văn kiểu châu Âu như dây lá, hoa hồng ở giữa đề hai chữ “Nhựt Tân” có hoa văn đồng tiền lỗ vuông kết nối.
Mái nhà cổ lợp ngói vảy cá, trên nóc thượng lương gắn hai chóp tupa, giữa hoa văn theo kiểu kiến trúc Pháp đầu thế kỷ XX, mái giọt nước là hoa văn hoa hồng, dây lá uốn cong, khoảng cách từ thượng lương đến mặt nền cao 5,8 m, từ trần nhà xuống cao 4,2 m.
Mái được lợp theo lối âm dương điển hình của kiến trúc cổ với hàng hoa văn hài hòa, tinh tế.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, những năm 1960 - 1970 trên la phong mặt dựng ngôi nhà ông Xoát là hầm bí mật cho các đồng chí cán bộ lãnh đạo của xã, huyện làm nơi cất dấu tài liệu và nơi trú ẩn khi có giặc ruồng bố càn quét vào xóm ấp.
Nối liền mặt dựng với nhà chính là thảo bạt hay còn gọi là nhà cầu có diện tích trên 121 m2, nền cao 35 cm, bộ khung ngôi nhà cầu (thảo bạt) được xây dựng năm 1920, mái lợp ngói âm dương gồm 14 cột gỗ có đường kính 30 cm; nền lót gạch men được làm lại vào năm 2000 (trước đây lót gạch tàu)…
Từ thảo bạt vào nhà chính (nhà trên) qua 5 cửa được làm theo kiểu thượng song hạ bản. Trên các thành vọng, đố cửa và các cánh cửa được chạm trổ khá công phu với nhiều đề tài, họa tiết khác nhau.
Trước bàn thờ tổ tiên có hoành phi câu đối hai bên.
Bức họa được chạm khắc và khảm bằng vỏ sò.
Nhà chính (nhà trên) được xây dựng vào năm 1818, theo kiểu nhà ba gian hai chái, kết cấu khung gỗ nhà theo kiểu nhà rường, toàn bộ nhà làm bằng các loại gỗ quý hiếm như căm xe, gõ, lim…
Nền cao 45 cm, mặt nền lót gạch tàu hình lục giác cạnh 15 cm, bó nền chung quanh bằng đá ong bên ngoài tô xi măng khắc chạm hình da quy.
Bao bọc chung quanh nhà là vách đóng theo kiểu bổ kho ngang. Mái nhà lợp ngói âm dương 3 lớp… Hệ thống cột nhà chính của nhà cổ ông Xoát gồm 40 cột, tất cả các cột gỗ đều được kê trên tán đá xanh được âm bằng mặt gạch lót nền...
Truyền đời cho thế hệ mai sau
Hơn 200 năm qua, các thế hệ của dòng họ Lê đã cùng nhau gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị nhà cổ ông Xoát. Theo bà Đoàn Thị Trí, ông Xoát là “hậu duệ” thứ 5 của ngôi nhà cổ này. Kể từ khi về làm dâu đến nay, hơn 40 năm qua, bà Trí cùng chồng trực tiếp coi quản, gìn giữ ngôi nhà cổ.
“Quả thật lúc đầu được ba mẹ chồng giao quyền chăm nom, coi sóc ngôi nhà, bản thân vợ chồng tôi vừa mừng vì được sống trong ngôi nhà cổ có kiến trúc đẹp, vừa áp lực trước tổ tiên, dòng họ Lê quá lớn trong việc giữ gìn, bảo tồn. Nhưng nhờ quá trình sống trong căn nhà được ba mẹ chồng dạy dỗ việc coi sóc, quản lý, lâu dần cảm thấy yêu quý, suốt ngày cứ mân mê lau chùi, dọn dẹp từng cái cột, cái bàn, cái ghế… của ông bà để lại mà không bao giờ thấy mệt”, bà Trí chia sẻ.
Bà Trí là người trực tiếp lau dọn ngôi nhà.
Không phụ lòng các “bậc tiền nhân” đi trước, từ ngày tiếp quản căn nhà, vợ chồng ông Xoát - bà Trí và các con đã giữ gìn, chăm sóc ngôi nhà chu đáo. Trải qua 6 đời sử dụng, chịu nhiều ảnh hưởng của chiến tranh và nhiều lần trùng tu, nhưng ngôi nhà vẫn giữ được dáng vẻ như ban đầu mới xây dựng.
Bà Trí cho biết: “Đây là tài sản lớn của ông bà tổ tiên để lại nên tôi cẩn thận từng món đồ nhỏ nhất không thay đổi, bàn ghế để sao là để y vậy. Đều đặn hằng năm, gia đình tiến hành phun thuốc diệt mối mọt để bảo vệ bộ khung gỗ của ngôi nhà. Năm 2000, do một số kết cấu như nền ngôi nhà khách và một số cột kèo, các khuôn chạm bị mối mọt ăn mục, nên gia đình đã sửa lại bằng cách ốp xi măng vào các cột bị mối ăn, lót lại nền nhà khách bằng gạch men và quét dầu nhờn vào các họa tiết trang trí trên các khung cửa, bao lam khảm xà cừ nên có màu đen như ngày nay”.
Không phụ lòng các “bậc tiền nhân” đi trước, từ ngày tiếp quản căn nhà, vợ chồng ông Xoát - bà Trí và các con đã giữ gìn, chăm sóc ngôi nhà chu đáo. Trải qua 6 đời sử dụng, chịu nhiều ảnh hưởng của chiến tranh và nhiều lần trùng tu, nhưng ngôi nhà vẫn giữ được dáng vẻ như ban đầu mới xây dựng.
Những năm qua, cùng với các ngôi nhà cổ khác của xã Đông Hòa Hiệp, nhà cổ ông Xoát đã đón đông đảo khách tham quan, thưởng lãm, một số chuyên gia đến nghiên cứu kiến trúc nghệ thuật.
Tuy nhiên từ khi bùng phát dịch Covid-19 cho tới nay, lượng khách đến ngôi nhà cổ này đã giảm hơn trước, hiện gia đình đang có kế hoạch đầu tư phát triển nhằm phát huy giá trị ngôi nhà cổ.
Anh Lê Duy Minh, con trai trưởng của ông Xoát và cũng là “hậu duệ” đời thứ 6 dòng họ Lê của ngôi nhà cổ ông Xoát cho biết: “Đây là công trình lớn của ông bà để lại, trách nhiệm của con cháu đời sau là tiếp tục gìn giữ, bản thân tôi luôn ý thức điều này và sẽ cố gắng gìn giữ những giá trị kiến trúc đặc sắc của ngôi nhà cổ. Đặc biệt là sẽ có các giải pháp để phát huy giá trị ngôi nhà cổ, trước mắt sẽ cải tạo khuôn viên nhà, trồng thêm cây trái, hoa tươi tạo cụm tiểu cảnh, từng bước đầu tư phát triển theo hướng phục vụ du lịch, để những giá trị của nhà cổ ông Xoát được nhiều người biết đến”.
*Ảnh: VnExpress, Báo Ấp Bắc.
