Lầu Năm Góc ‘nghẹt thở’ vì Trung Quốc siết xuất khẩu khoáng sản, chuỗi sản xuất vũ khí nguy cơ tê liệt

Trong bối cảnh Bắc Kinh ngày càng siết chặt kiểm soát xuất khẩu, nguy cơ đứt gãy chuỗi cung ứng quốc phòng Mỹ đang hiện hữu rõ rệt hơn bao giờ hết.

Trung Quốc hiện thống trị chuỗi cung toàn cầu về đất hiếm và khoáng sản chiến lược, với hơn 90% công suất chế biến và tinh luyện các nguyên tố này. Với gallium tinh luyện – một khoáng chất quan trọng trong công nghệ quốc phòng – Bắc Kinh kiểm soát tới 98,8% nguồn cung toàn cầu. Lợi thế áp đảo về tài nguyên đã trở thành vũ khí trong các cuộc chiến thương mại và cạnh tranh công nghệ, đặc biệt khi Trung Quốc chủ động sử dụng đòn bẩy này để nhắm vào ngành công nghiệp quốc phòng của Mỹ và các đồng minh.

Từ tháng 7/2023, Bắc Kinh bắt đầu yêu cầu giấy phép xuất khẩu đối với 8 sản phẩm liên quan đến gallium và 6 sản phẩm liên quan đến germanium. Danh mục này tiếp tục được mở rộng vào tháng 8/2024, bao gồm cả antimony. Đến tháng 12 cùng năm, Bộ Thương mại Trung Quốc cấm hoàn toàn việc xuất khẩu gallium, germanium và antimony sang Mỹ, với lý do “các mục đích quân sự”.

Đến tháng 4/2025, Bắc Kinh áp thêm một lớp kiểm soát mới – yêu cầu giấy phép đặc biệt cho việc xuất khẩu 7 loại đất hiếm trung và nặng như samarium, gadolinium, terbium, dysprosium, lutetium, scandium và yttrium, cũng như các loại nam châm và sản phẩm hoàn thiện có chứa chúng.

Những nguyên tố này đóng vai trò không thể thay thế trong các hệ thống vũ khí tối tân như tên lửa dẫn đường chính xác, tiêm kích tàng hình, tàu chiến, tàu ngầm và radar thế hệ mới.

Một chiếc tiêm kích F-35, chẳng hạn, chứa tới hơn 400kg đất hiếm – từ động cơ phản lực cho đến hệ thống điện tử, vũ khí và radar. Thế hệ chiến đấu cơ tiếp theo của Mỹ – F-47 trong chương trình Next-Generation Air Dominance (NGAD) – dự kiến còn phụ thuộc nhiều hơn vào khoáng sản chiến lược, khi tích hợp hàng loạt công nghệ như trí tuệ nhân tạo và máy bay không người lái.

Tàu ngầm lớp Virginia và tàu khu trục lớp Arleigh Burke cũng sử dụng hàng nghìn kilogram đất hiếm trong radar, tên lửa và các hệ thống hỗ trợ. Tên lửa Tomahawk, máy bay không người lái Predator, bom thông minh JDAM và hệ thống định vị tầm xa đều sử dụng nam châm đất hiếm để điều khiển, dẫn đường và tạo lực đẩy. Ước tính hơn 80% chuỗi cung ứng các hệ thống vũ khí của Lầu Năm Góc có liên quan đến antimony, gallium hoặc germanium – những nguyên tố mà Trung Quốc đang nắm quyền kiểm soát tuyệt đối về khâu chế biến.

Ở nhiều ứng dụng, những vật liệu này không thể thay thế bằng nguyên liệu khác. Điều này khiến lệnh hạn chế xuất khẩu từ Trung Quốc không chỉ ảnh hưởng đến số lượng vật liệu nhập khẩu, mà còn chặn đứng quyền tiếp cận của Mỹ đối với công nghệ tinh luyện – mắt xích quan trọng để nước này có thể tự chủ chuỗi cung ứng.

Dù Washington đã đầu tư hơn 439 triệu USD kể từ năm 2020 để phát triển chuỗi cung khoáng sản chiến lược nội địa, trong đó có khoản tài trợ 35 triệu USD cho MP Materials để xây dựng nhà máy chế biến đất hiếm nặng vào năm 2022, khoảng cách với Trung Quốc vẫn còn rất xa.

Hiện tại, Mỹ chỉ có một mỏ đất hiếm đang hoạt động – Mountain Pass ở sa mạc Mojave, bang California. Dù chiếm 15% sản lượng toàn cầu, phần lớn đất hiếm khai thác ở đây vẫn phải gửi sang Trung Quốc để tinh luyện trước khi sử dụng.

Trong năm qua, MP Materials đạt sản lượng kỷ lục 1.300 tấn oxide NdPr (neodymium-praseodymium), nhưng Trung Quốc đã sản xuất khoảng 300.000 tấn nam châm NdFeB cùng kỳ – tức gấp hơn 200 lần.

Đối với gallium, Mỹ hiện không có bất kỳ mỏ khai thác nào. Trong năm 2024, Trung Quốc sản xuất 750/760 tấn gallium thô toàn cầu, và có thể nâng công suất lên tới 1.000 tấn. Với antimony, Trung Quốc chiếm 48% sản lượng khai thác toàn cầu và gần như độc quyền khâu tinh luyện. Với germanium, nước này cũng kiểm soát hơn 59% sản lượng chế biến. Tất cả những nguyên tố này đều có vai trò thiết yếu trong công nghệ quân sự, từ đạn dược, kính nhìn đêm, cáp điện tử đến tàu chiến và thậm chí cả vũ khí hạt nhân.

Đầu năm 2025, công ty USA Rare Earths đã sản xuất thành công mẫu dysprosium oxide có độ tinh khiết 99,1% từ quặng khai thác ở mỏ Round Top, Texas – một bước tiến đáng kể. Tuy nhiên, dự án vẫn mới chỉ dừng ở quy mô phòng thí nghiệm. Muốn thương mại hóa và ứng dụng trên quy mô lớn, Mỹ sẽ cần thêm thời gian và đầu tư mạnh mẽ hơn nữa.

Hệ thống quốc phòng Mỹ hiện vẫn phụ thuộc sâu vào khoáng sản chiến lược, trong khi Trung Quốc ngày càng siết chặt vòng kiểm soát cả ở khâu nguyên liệu, công nghệ lẫn chế biến. Nếu không tăng tốc phát triển năng lực nội địa và hợp tác sâu hơn với các đồng minh trong lĩnh vực khoáng sản, Mỹ có thể đối mặt với lỗ hổng chiến lược nghiêm trọng – đặc biệt là trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương ngày càng gia tăng.

Theo SCMP

>> Doanh nghiệp Mỹ vẫn ‘bám trụ’ thị trường Trung Quốc bất chấp mức thuế tăng sốc tới 145%