Lò phản ứng hạt nhân đầu tiên của Việt Nam: Có sự góp mặt của Mỹ và Liên Xô, mỗi năm cung ứng tới 1.500Ci thuốc phóng xạ

Giữa khu đất rộng hơn 14ha trên đường Nguyên Tử Lực (Đà Lạt, Lâm Đồng), Lò phản ứng hạt nhân Đà Lạt nổi bật với kiến trúc vòng tròn đồng tâm đặc trưng. Từ trên cao, công trình hiện ra với khối nhà chính hình tròn ở trung tâm - nơi đặt lò phản ứng, được bao quanh bởi các dãy nhà bán nguyệt và đường nội bộ uốn cong, tạo nên một tổng thể hài hòa, mang dấu ấn của khoa học và kỹ thuật hiện đại.

Lò phản ứng hạt nhân Đà Lạt là lò đầu tiên tại Việt Nam, được Mỹ khởi công xây dựng năm 1961 với tên gọi TRIGA Mark II, công suất ban đầu chỉ 250kWt, chủ yếu phục vụ nghiên cứu, huấn luyện và sản xuất đồng vị phóng xạ. Tháng 3/1963, lò được khởi động thành công và chính thức đi vào hoạt động.

Tuy nhiên, giai đoạn 1968-1975, lò phản ứng phải tạm dừng vận hành, và đến cuối tháng 3/1975, toàn bộ thanh nhiên liệu TRIGA được tháo dỡ, chuyển trả lại Mỹ.

Sau thống nhất đất nước, năm 1979, Việt Nam ký hợp đồng với Liên Xô để khôi phục và mở rộng lò phản ứng. Công trình mới mang tên IVV-9, đặt tại vị trí cũ, được nâng công suất gấp đôi - đạt 500 kWt. Tháng 3/1984, lò phản ứng hạt nhân Đà Lạt chính thức khánh thành, đánh dấu bước ngoặt trong lĩnh vực nghiên cứu hạt nhân của Việt Nam.

Từ khi vận hành trở lại, lò phản ứng Đà Lạt trở thành trung tâm nghiên cứu hạt nhân duy nhất của cả nước, phục vụ sản xuất đồng vị phóng xạ cho y học, nghiên cứu vật liệu, đào tạo kỹ sư và nhà khoa học.

Lò có cấu trúc hai tầng, hai bên bố trí cầu thang dẫn lên miệng lò, xung quanh là các ống dẫn khí cỡ lớn giúp lấy và xả không khí sau khi xử lý đạt tiêu chuẩn an toàn phóng xạ quốc tế. Mỗi năm, lò vận hành khoảng 45 tuần, trung bình 85-130 giờ/tuần để sản xuất đồng vị phóng xạ; thời gian còn lại dành cho bảo dưỡng, huấn luyện và nghiên cứu. Tính đến tháng 3/2024, tổng thời gian vận hành lò đạt khoảng 70.000 giờ ở công suất thiết kế 500kWt.

Hiện, Viện Nghiên cứu hạt nhân Đà Lạt - đơn vị quản lý lò - có 6 trung tâm chuyên môn, gồm: điều chế đồng vị phóng xạ; phân tích - môi trường; an toàn bức xạ; ứng dụng kỹ thuật hạt nhân và đồng vị; nghiên cứu vật liệu; cùng các phòng thí nghiệm phụ trợ, với hơn 190 cán bộ và chuyên gia.

Theo TS. Cao Đông Vũ, Viện trưởng Viện Nghiên cứu hạt nhân Đà Lạt, mỗi năm lò cung cấp từ 1.000-1.500Ci thuốc phóng xạ cho 23 trong tổng số 40 khoa Y học hạt nhân trên cả nước, cao gấp nhiều lần so với thời điểm lò mới vận hành năm 1984. Trong giai đoạn đại dịch Covid-19, lò vẫn hoạt động hơn 4.500 giờ/năm, đảm bảo nguồn cung thuốc phóng xạ trong nước và hỗ trợ Campuchia.

Bước sang giai đoạn phát triển mới, Viện Nghiên cứu hạt nhân Đà Lạt đang triển khai nhiều hướng nghiên cứu và nhiệm vụ chiến lược, trong đó có Dự án xây dựng Trung tâm Nghiên cứu khoa học - công nghệ hạt nhân với lò phản ứng nghiên cứu mới công suất 10MWt. Mục tiêu là đào tạo đội ngũ nhân lực chuyên sâu, sẵn sàng tiếp nhận, vận hành và khai thác lò phản ứng đa mục tiêu thế hệ mới, đồng thời duy trì hoạt động ổn định của lò Đà Lạt hiện nay phục vụ công tác đào tạo và nghiên cứu.

Bên cạnh đó, Viện còn định hướng phát triển các nghiên cứu và ứng dụng mới, như sản xuất đồng vị phóng xạ và nguồn kín dùng trong y tế - công nghiệp, nghiên cứu tán xạ và nhiễu xạ nơtron phục vụ khoa học vật liệu, hay chiếu xạ pha tạp đơn tinh thể silic để chế tạo vật liệu bán dẫn - lĩnh vực có tiềm năng ứng dụng cao trong công nghiệp công nghệ cao.

Trải qua hơn 40 năm vận hành và phát triển, Lò phản ứng hạt nhân Đà Lạt không chỉ là “trái tim khoa học” của Việt Nam, mà còn là biểu tượng của sự hợp tác quốc tế và nỗ lực tự chủ công nghệ trong lĩnh vực hạt nhân. Từ một lò nghiên cứu nhỏ phục vụ huấn luyện, nay nơi đây đã trở thành trung tâm nghiên cứu đa lĩnh vực, góp phần quan trọng vào phát triển y học hạt nhân, công nghiệp, năng lượng sạch và khoa học vật liệu của đất nước.

(Tổng hợp)